Писменоста никогаш не се детерминира како белег на еден цел народ или општество. Таа по правило е одлика на една личност. Сепак, статистиката која преку вешто собирање и делење по процент знае да ги претвора личностите во бројки, ни укажува на тоа дали една заедница или културна група се развива во својата писменост или рудиментира (како впрочем и за сè друго). Не е без основа да бидеме претпазливи па да провериме неколку критериуми според кои односот меѓу квалитетот и квантитетот сериозно можат да ги релативизираат статистичките податоци. Повеќе полуписмени претворени во проценти можат навидум да делуваат пописмено од мала група супер-писмени, или само неколкумина хипер-писмени, што за едно општество може да биде пресудно, на пример. Од таа гледна точка овој аритметички каламбур, колку и да е хипотетичка спекулацијата, може да предизвика фатална дисторзија во објективноста на сликата за себе и за својата словесна состојба. Зарем не е вкоренета нескромната претстава дека нема попаметни од нас, па велиме глупи овие, глупи оние и тоа делува засрамувачки. Во крајна инстанца тој (каламбурот) може да продуцира комплекс на национално или општествено ниво, без претерување.
Од тоа како е формулирано насловното прашање, а што може да се земе сосема како реторичко, иако не без последици, неговата двонасочност секако не може да нè остави рамнодушни. Дали тоа значи дека мислиме дека сме многу паметни, т.е. дека сме генетски предиспонирани за многу ум? Дали прашањето всушност е: колкумина останавме писмени, со оглед на тоа што статистиката вели дека бројот (процентот) на неписмени во Македонија се зголемува? Потоа, можеме ли да се наречеме писмен народ, народ што описменувал, иако тоа им го должиме на конкретни (историски!) личности? Дали е тоа само помпезен (историски!) бек-граунд, автохипноза со која ја компензираме нашата неписменост, туѓи паунови перја со кои ги китиме нашите претенциозни славопојки и академски его-трипови, а тие се заслуга на нашите предци и завештание кое сериозно не сме го исполниле? И така натаму, и така натаму… сè до она есенцијалното прашање: што значи тоа писмени, т.е. што нè прави писмени? И дали тоа „писмени“ е денес истиот квалитет што го поседувале нашите славни предци, заради што и им се восхитуваме како на писмени и описменувачи?
Појдовна точка секако ќе ни биде тезата дека прашањето за писменоста е нераскинливо врзано за моралот, и дека односот меѓу етиката и гносеологијата (токму затоа) продуцираат огромно мноштво позиции од типот: писмен, словесен, мудар, паметен, итар, лукав, умен, луциден, интуитивен, рационален, логичен, агностичен, досетлив, елоквентен, начитан итн., и секако аналогни антитези. Од нивните постојано променливи значења,– под влијание на моралната состојба во кој егзистираме, под влијание на развојот на технологиите (што секогаш е добар изговор), под влијание на општествените трендови, на меѓучовечките односи, на отуѓеноста и безброј други фактори,– во голема мера ќе зависи и сериозноста со која ќе му пристапиме на факторот писменост во сопствената реализација како цивилизиран народ.
Во оптек се и такви мислења според кои ние сме „доволно писмени“. Мислам дека нема пофашистичка идеја од тоа де се биде доволен во нешто. Доволно писмени. Што значи тоа? Доволно писмени за да не лаеме? Доволно писмени за да можеме да прочитаме каде е влез, а каде излез во автобусите, супермаркетите и слично? Доволно писмени за да стигнеме да ги прочитаме двата реда саб-тајтал на шпанските серии и српските реклами (кои од некои носталгични или метафизички причини немаме доблест да ги надсинхронизираме)? Доволно писмени за да има смисла што постојат (посмртни останики од) библиотеки и тук-там по некоја книжарница (во која се продаваат книги, а не тетратки и моливи).
Проблемот на нашата писменост, или поточно неписменост е систем од поврзани садови. Неписмени сме бидејќи не читаме. Не читаме бидејќи не купуваме книги и некористиме библиотеки. Не купуваме книги бидејќи книгите се скапи, се печатат во мали тиражи, не се преведува квалитетно и доволно. Книгите се скапи, неквалитетно преведени и недостасуваат дури и антологиски наслови зашто нема кој да го прави тоа бесплатно, или од чисто алтруистички побуди. За да не зависи општата писменост од добрата волја на ретките словољубци треба да постои јасна национална програма за развивање на писменоста. А за да има кој да го прави тоа, треба да има вистински писмени луѓе. Цел каталог на недостатоци. А релацијата меѓу умот и зборот е една чудесна работа. Многу што зависи од неа.
Една од доминантните тези на фамозниот „О писменех“ на Црноризец Храбар е дека писмените читаат, а неписмените гатаат, т.е. писмените знаат, а неписмените претпоставуваат. Зарем тоа не е дијагнозата на нашто актуелно битисување. Сè е во претпоставка. Политиката, стопанството, судството, економијата, образованието. Сè е просто гатање. Не случајно и меѓу најпопуларните (читај: најпрофитабилните) телевизиски содржини се оние бизарни креатури што гатаат по телефон. Неписменоста привлекува неписменост. Простотијата привлекува простотија. И тоа нема никаква врска со каква диплома или сметка во странска банка е маскирана.
А читањето, т.е. описменувањето, – што првенствено значи обогатување со слова, со логоси, со умови,– ја полни ризницата на личноста која, како што вели Евангелието, ниту молец и ’рѓа ја јадат, ниту крадец ја поткопува, и која е единствениот багаж што ќе го понесеме со нас во оној живот. Затоа описменувањето е подвиг. Подвиг кој не се ограничува на институционално апдејтирање или на некаква Пигмалионовска методологија. Поентата на читањето не е ни во онаа наивна утописка желба да се запамети сето она што ќе се прочита, ниту во мегаломанската амбиција да се прочитаат сите книги на светот, целата Вавилонска библиотека според Борхес. Од времето пред да биде напишан епот за Гилгамеш, пронајден е фрагмент напишан со клинесто писмо во кој е содржана следнава констатација: „…а што уште може да се каже, зарем и онака не е веќе сè кажано и сè напишано…“. Станува збор за времето 28 (со букви: дваесет и осум) века пред Христа. Читањето, пак, како и културата на исхраната се состои во селективност и блажена истрајност.
Во еден свој есеј Иван Илин вели: „Според читањето може да се препознае или определи човекот. Зашто, секој од нас е она што го чита; и секој човек е она како чита; и сите ние незабележливо стануваме она што го исчитуваме од прочитаното…“. Тоа нè прави помалку или повеќе зрели во писменоста на нашите предци и потомци.
епископ Велички Методиј Златанов
