Првенството во Вселенската Црква – Позиција на Московскиот Патријархат

Crkva.Galeb.jpg
Првенството во Вселенската Црква – Позиција на Московскиот Патријархат

На 20 мај 2014 година, Претседателот на Одделот за надворешни црковни работи на Московската Патријаршија, Митрополитот г. д-р Иларион (Алфеев), кој воедно е и Ректор на Општо-црковните последипломски и докторски студии и професор во Московската Духовна Академија одржа лекција на истоимената Академија на тема „Првенството во Вселенската Црква. Позиција на Московскиот Патријархат“.

Во претстојниот, предсоборен период, сметаме дека преводот на ова значајно предавање ќе послужи за да се разјаснат некои основни еклисиолошки внатреправославни прашања кои би се јавиле околу улогата на Вселенскиот Патријарх и неговиот однос кон поглаварите на другите Помесни Православни Цркви, процесот на доделување на автокефалија и автономија, но и односот помеѓу Константинополскиот и Римскиот поглавар.

Документот го приложуваме тука, но истиот е достапен и за преземање во .pdf верзија за печат и полесен преглед.

[Врска за спуштање: Првенството во Вселенската Црква - Позиција на Московскиот Патријархат]
Првенството во Вселенската Црква – Позиција на Московскиот Патријархат

Денес би сакал да ви раскажам за позицијата на Московскиот Патриjархат по прашањето за првенството во Вселенската Црква. Таа тема е многу векови разгледувана, и би се рекло дека позицијата на Православната Црква би требала на сите да им биде јасна и да не поттикнува прашања. Воедно, ние денес се судруваме со тоа што на меѓуправославните средби и во православно-католичкиот дијалог за таа тема се произнесуваат разни мислења и погледи, излегува дека понекогаш дури и претставниците на Православната Црква не се согласни помеѓу себе. Сето тоа кажува дека таа тема не е едноставна како што изгледа: таа денес е дискутабилна, и се појавија некои остри агли кои ние, изгледа, ќе треба да ги рамниме во дијалогот со Католичката Црква (зашто поделбата се случила имено поради прашањето за првенство во Црквата), но и во меѓусебните односи помеѓу Помесните Православни Цркви.

Веќе во првото столетие после Христовото Раѓање Римската Црква уживала особен авторитет помеѓу другите Цркви. Тоа било така поради два основни фактори. Како прво, Рим бил престолнина на империјата, на екумената во која започнало распространувањето на христијанството. Како второ Рим е градот во кој пострадале првоврховните апостоли Петар и Павле. За значењето на Римската Црква зборувале светиите од II век: Игнатиј Антиохиски и Иринеј Лионки – последниов директно го издигнувал нејзиниот авторитет кон проповедта и мачеништвото на првоврховните апостоли. За Римската Црква зборувале како за онаа која претседава во љубовта (тоа е израз од Посланието кон Римјаните од светиот Игнатиј Антиохиски).

Веќе во III век во западното богословие постои поврзаност помеѓу апостолот Петар и Римскиот епископ. Папата Стефан I прв ги поврзал зборовите од Евангелието според апостол Матеј: „ти си Петар и на тој камен ќе ја изградам Мојата Црква“ (Мт. 16, 18) со својата епископска служба, со тоа потенцирајќи го принципот на преемство од апостолот Петар. На Римскиот Собор 382 година, којшто поминал под претседателство на Папата Дамас, бил утврден поредокот на главните престоли, чиј ранг бил определенво поврзаност со апостолот Петар: Рим, Александрија и Антиохија. Првенството на Римскиот Папа помеѓу епископите во Вселенската Црква на Запад произлегувала од улогата на првенство на апостолот Петар во апостолската општина: бидејќи Христос само на Петар му порачал да ги пасе Неговите овци, затоа епископот на Рим е врховен управител на целата Црква. Таков поглед во Рим постоел веќе во IV и V век.

Притоа, на Исток воопшто не била препознаена директна поврзаност помеѓу апостолот Петар и продолжувањето на неговото служење имено во служењето на Римскиот епископ. Толкувајќи ги Господовите зборови од 16 глава од Евангелието според Матеј, источните Отци попрво ставале акцент на верата на Петар: Црквата стои не на Петар како на камен, туку на она исповедање на Исус Христос како за Син Божји и Спасител, и кое прозвучело од устата на Петар. Некои Отци, меѓу кои и светиот Василиј Велики, исповедањето на Петар го поврзувале со неговата личност; притоа не се правела директна поврзаност помеѓу служењето на апостолот Петар и служењето на Римскиот епископ.

Римската Црква уживала голем морален авторитет, и преоѓањето на акцентот од него на монархиската власт на епископот на Рим е плод на определен историски развиток на Западната Црква, во која практично Источната Црква не учествувала.

За тоа колку различно ја разбирале власта на Римскиот епископ на Запад и на Исток сведочи историјата на Вселенските Собори: како што знаеме, на нив присуствувале легати на Папата, притоа ниту еден Римски Папа лично не одел на Собор и не бил претседател на Собор. На Соборот не претседателствувале ни легатите на Римскиот Папа. Сите соборни решенија се прифаќале со формулата: „Волјата на Светиот Дух и нашата беше таква“. Тие на Исток биле примани како решенија кои имаат задолжителен характер за целата Вселенска Црква, токму затоа што биле примени на Вселенски Собор.

Кога на Вселенски собор се донесувале позитивно оценети документи од страна на Римската Црква, тоа се случувало не затоа што тие произлегувале од Рим, туку затоа што тие содржеле православно вероучење; на пример, томосот на Папата Лев I бил донесен на IV Вселенски собор откако бил внимателно изучен и Отците на Соборот дошле до заклучок дека тој го содржи од учењето на Кирил (се има во предвид Кирил Александриски), и дека „Петар зборува преку устата на Лев“. Тој израз којшто прозвучел на Соборот, воопшто не означувал признавање на Римскиот епископ како единствен епископ на Исток, како „ексклузивен“ преемник на апостол Петар и како носител на истиот авторитет и на она безусловно првенство кое го имал Петар во апостолската општина.

На Запад, меѓутоа, се утврдило подруго мислење, според кое решенијата од Вселенскиот Собор имаат задолжителна сила за Вселенската Црква, откако тие биле потврдени од Папата. Во очите на западните богослови примањето на соборни решенија од страна на Папата постанал некаков акт на рецепција, акт на признавање кој, според нивното мислење, бил неопходен за тие решенија да бидат завршно примени. Папата си го присвоил правото да не ги прима овие или оние решенија од Вселенскиот Собор. На пример, 28-то правило на Халкидонскиот Собор, кое Константинополскиот Патријарх го става на второ место во диптихот и му ги дава истите права кои ги има и епископот на Древниот Рим, на Запад никогаш не било признаено.

Ако го погледнеме текстот на тоа соборно правило, ќе увидиме дека за Отците на Источната Црква главна мотивација за тоа на престолот на Новиот Рим – Константинопол да му се дадат истите предности кои ги имал Древниот Рим, бил фактот што Константинопол, Новиот Рим, постанал престолнина на Римската империја. Отците од Соборот при решавањето на прашањето за второ место во диптисите го имале во предвид не преемството на апостолот Петар или на некој друг од апостолите, туку исклучително политичкото значење на новата престолнина на империјата. Константинополската катедра не можела да се пофали со такви историски корени, какви што имала Римската катедра, како што е местото на маченичката смрт на првоврховните апостоли Петар и Павле.

Веќе во IV век на Запад постоела пракса на апелација кон Римскиот епископ на епископ кој не бил согласен со решението на црковниот суд. Таа пракса била потврдена со 3, 4 и 5 правило на Сардикискиот Собор и потоа била потврдена од Трулскиот Собор. Но, повторно, правилото за апелација кон Римскиот еписпоп воопшто не укажувало на некоја особена вселенска улога. На крајот од краиштата, во особени случаи кој Римскиот епископ апелирале и некои источни Отци, но, како прво, тие кон него се обраќале не како кон глава на Вселенската Црква, туку како кон носител на особен духовен и морален авторитет; како второ, тие апелирале не само кон Римскиот, но исто така и кон други епископи.

Кон V век на христијанскиот Исток се формирала така наречената „пентархија“ – систем на власт на пет Патријарси, образувани околу петте најдревни и најглавни престоли: Римскиот, Константинополскиот, Александрискиот, Антиохискиот и Ерусалимскиот. Императорот Јустинијан со закон го потврдил тој поредок (на грчи τάξις) на петте Патријаршиски престоли, помеѓу кои првото место му припаѓало на Рим. Самиот поим „пентархија“ го претполагал соборниот систем на управување во Црквата и тоа дека Патријарсите се еднакви помеѓу себе; еден од нив е прв, но тој е прв помеѓу еднаквите (primus inter pares) – таков бил Римскиот епископ.

Понекогаш во источните извори сретнуваме многу возвишени изрази кои се однесуваат на Римскиот престол и Римскиот епископ. На пример, свети Максим Исповедник го нарекува Рим глава на митрополиите на целата Црква, камен навистина тврд и непоколеблив, најголема апостолска Црква која ги има клучевите на верата и православното исповедање. Историјата на животот и борбата на преподобниот Максим за Православието еднозначно сведочи за тоа дека тој, исто како и другите источни отци, апелирал токму кон моралниот и духовен авторитет на Рим, но не го восприемал Римскиот епископ како глава на Вселенската Црква, кому се потчинети или треба да бидат потчинети другите Патријарси.

Таквото воспримемање на Римскиот епископ на Исток постоело од секогаш сè до разделувањето помеѓу Константинополскиот и Римскиот престол. Тоа разделување се случило во 1054 година, и неговите главни причини не биле прашањата од догматско-богословски карактер, туку проблемите поврзани со црковната практика, со разните спорни територии, а исто така и со разликите во обредната практика. На часовите по Споредбено богословие и Историја на Црквата вие подробно сте ги изучувале причините кои довеле до разделување помеѓу Константинополската и Римската Црква, и, мислам дека нема никаква неопходност јас да зборувам за тие причини. Но јас би сакал да потенцирам еден многу суштински факт на кој денес често се заборава: разделувањето во 1054 година не било разделување помеѓу два дела на христијанскиот свет, помеѓу Запад и Исток. Тоа било разделување помеѓу Помесната Римска Црква и Помесната Константинополска Црква. Токму така дејствувале легатите на Римскиот Папа, а така дејствувал и Константинополскиот Патријарх Михаил Керулариј. Вселенскиот Патријарх, кој во тоа време веќе ја имал таа титула, на Исток бил восприеман не како поглавар на Вселенската Црква кој може да раководи со целиот црковен организам, туку како еден од четирите Источни Патријарси, кој во диптихот го имал второто место.

Така се случило, што откако помеѓу Рим и Константинопол настанало разделување, кое можело да има привремен карактер, истото се завршило со фактично расцепување помеѓу латинскиот Запад и православниот Исток; кон тоа разделување постфактум се потчиниле и другите Источни Цркви, што било потполно природно, затоа што на Исток постоел особен карактер на управување со Црквата и сите случни прашања се разгледувале соборно.

На Православниот Исток соборното начело останало главен раководен принцип во црковното управување. Еве зошто Константинополскиот Патријарх Григориј VI, отклонувајќи се од поканата на Папата за на I Ватикански Собор, напишал: „Ние не можеме да се согласиме дека во целата Црква Христова има некој епископ кој началствува и дека има некоја друга глава освен Господ, дека има некој Патријарх којшто зборува од катедра и е повисоко од Вселенските Собори, или дека апостолите не биле еднакви“. Константинополскиот Патријарх Антим VI и Синодот на Константинополската Црква во 1895 година во посланието кон Римскиот папа Лев XII одговориле: „Божествените Отци, почитувајќи го епископот на Рим само како епископ на престолнина од држава, му дале почесно старешинство на претседавање, восприемајќи го едноставно како епископ прв по поредок, то ест како прв помеѓу еднаквите, старешинство какво што му дале и на Константинополскиот, кога тој град постанал престолнина на Римската држава, како што за тоа сведочи 28 правило на IV Вселенски собор во Халкидон. Кај никој од Отците нема нешто што укажува на тоа дека Рим е единствениот претстојател на Соборната Црква“.

Тие цитати потполно јасно сведочат за позицијата на Православниот Исток. Таа позиција се состои во исповедање на тоа дека Глава на Црквата е Самиот Господ Исус Христос, дека Црквата административно бива управувана од рамни по чин Патријарси и ниту еден од нив нема власт над другите Патријарси, дека секоја Помесна Православна Црква е автокефална, самостојна во управувањето. Имено констатацијата на соборниот карактер на Црквата за Источните Отци била главна основа за порекнувањето на вселенската власт на Римскиот епископ.

„Вселенската јурисдикција“ на Римскиот епископ, како што се осмислува во Западната Црква, се јавила како резултат на долг историски развиток кој е поврзан со тоа што на Запад Римскиот престол останал единствен апостолски престол којшто добил особени политички привилегии. Како што знаеме, во Средовековието Папите поседувале не само духовна власт, туку и политичка – тие не само што ги крунисувале христијанските држави, туку и самите во извесна смисла биле државници: тие имале свои земји и своја армија. Сето тоа, се разбира, го зајакнувало Римскиот престол.

На христијанскиот Исток се случувале совршено други процеси: териториите на кои биле расположени древните Источни Патријархати потпаѓале еднаш под една, еднаш под друга власт, а паѓале и под арапски и под турски јарем. Сето тоа било причина на слабеење на Источните престоли, особено на Александрискиот, Антиохискиот и Јерусалимскиот кои во значајна мера ја изгубиле својата фактичка самостојност. Тие можеле со години и столетија да не пребиваат на своите катедри; наоѓајќи се во Константинопол тие можеле да учествуваат во Синодите на Константинополската Црква, да потпишуваат документи кои што имаат општо-црковно значење, како што бил, на пример, документот за признавање на Патријаршијата во градот Москва и во Северните земји и којшто бил потпишан од четири Источни Патријарси. И покрај фактичката зависност од Константинопол, од гледна точка на црковното канонско право Патријарсите на Александрија, Антиохија и Ерусалим останувале поглавари на автокефални Цркви, еднакви по чин со Константинополскиот Патријарх.

После паѓањето на Константинопол, Константинополскиот Патријарх добил дополнителни привилегии како етнарх на православното грчко население на територијата на Османлиската империја, што уште повеќе го поткопало авторитетот на древните Патијарси. Таа привилегија на Константинополскиот Патриарх во тешките услови на гонење од страна на Турците му дозволувала да ја чува Црквата и дури да ја користи таа привилегија не само за доброто на Константинополската Црква, туку и на другите Помесни Православни Цркви.

Во 20 години од XX век биле направени многу суштински корекции во позицијата на Константинополскиот Патријарх по однос на првенството на Константинополската катедра. Ние видовме како низ целата историја на Источната Црква во полемиката со папизмот многу ревносно го чувала учењето за еднаквост на Поглаварите на автокефалните Цркви и за тоа дека помеѓу нив нема глава, дека Поглаварите се еднакви помеѓу себе и, ако има прв, тогаш тој е прв помеѓу еднаквите. Во 20-те години, поради миграциските процеси на цели држави и народи, пред сé на оние кои ја доживеале малоазиската катастрофа, огромен број на православни верници кои припаѓале на разни црковни јуриздикции, се нашле надвор од историските граници на канонските јуриздикции. На пример, стотици илјади Грци од поранешната Османска Империја се нашле во дијаспората на Америка, Австралија и Западна Европа. Имено тогаш Константинополскиот Патријарх Мелетиј (Метаксакис) формулирал совршено поинаква доктрина, која порано не била позната во Источната Црква: дека Вселенскиот Патриарх е вселенски не само титуларно, туку дека тој поседува вселенска јурисдикција над целата православна дијаспора.

Таа гледна точка, која била основана на многу партикуларни и еднострани сфаќања на 28 правило од Халкидонскиот Собор, постанала официјална позиција на Константинополскиот Патријархат. Таа не била примена од другите Помесни Православни Цркви, особено од Руската Црква. Но, ние треба да разбереме дека периодот помеѓу 20-те и 50-те години од минатиот век бил време кога практично немало дијалог помеѓу православните – во суштина тој започнал во почетокот на 60-те години и бил поврзан со појавата на идејата за Сеправославен Собор. Во процесот на подготовка на тој Собор општењето на Помесните Православни Цркви помеѓу себе суштински се интензивира, и всушност во подготовката на соборниот документ и се појави појавената суштинска разлика во разбирањето на улогата на прв епископ во Вселенската Црква.

Подготовката кон Сеправославен Собор којашто започна во 1961 година трае до денешен ден. Таа трае повеќе од педесет години и по осум од десет прашања кои се решаваа во предсоборниот процес, постигнат е определен консензус – тој е зафиксиран во документи кои на денешен ден имаат статус на претходни. Но треба да се каже дека темата за првенството во Вселенската Црква во нив не е допрена и при подготвувањето на документите повеќе пати возникнуваа несогласувања кои происходеа токму од различното разбирање на власта и улогата на првиот епископ во Вселенската Црква.

Ќе наведам пример од сосем неодамнешни дискусии по прашањето за начинот на давање на автокефалија, коешто може да биде изнесено на разгледување и да биде решено на Сеправославниот Собор. Исходните позиции на Константинополската Црква и, на пример, Руската Православна Црква беа сосема различни. Константинополската Црква сметаше дека правото на давање на автокефалија на било која Помесна Црква треба да му припаѓа на Константинополскиот престол и Томосот за автокефалност треба да биде потпишан и потоа врачен на поглаварот на новоизбраната Црква од страна на Константинополскиот Патријарх. Нашата гледна точка се состоеше во тоа дека автокефалија може да даде онаа Помесна Црква, во која новоизбраната Црква влегувала до моментот на давањето автокефалија. Имено на таа основа во 1970 година Руската Православна Црква ѝ даде автокефалност на Православната Црква во Америка, а Константинопол не ја призна и не ја признава поради несогласноста со таквиот начин на давање на автокефалија.

Во процесот на разгледување на темата за автокефалност во предсоборниот процес бил постигнат консенсус по однос на тоа како таа ќе се дава во иднина: консенсусот е основан на тоа дека давањето на автокефалност треба да биде општо-православен процес во кој учествуваат сите Помесни Цркви; Томосот за автокефалност треба да биде потпишан од Поглаварите на сите Помесни Православни Цркви; притоа првиот потпис треба да го стави Константинополскиот Патријарх, но потоа според редоследот на диптихот се потпишуваат поглаварите на другите Помесни Цркви. Засега е отворено прашањето на кој начин треба да се ставаат потписите – Константинополскиот Патријарх настојува на тоа дека потписот на Вселенскиот Патриарх треба да биде пропратен со некоја терминологија со која би се потенцирало неговото првенство и би се констатирало дека имено тој го донесува основното решение, а потписите на другите Поглавари би сведочеле дека тие се присоединуваат кон веќе донесеното решение. Таквиот поредок на потпишување на Томосот, предложен од Константинопол не ѝ одговара на нашата Црква. Исто така има нерешени прашања кои се однесуваат на формулациите во Томосот, кои во секој случај се поодделни прашања, но ние веќе имаме некоја општа согласност, консензус по прашањето за тоа дека давањето на автокефалност ќе биде последица на сеправославен процес.

Освен тоа, постои консензус за тоа, кој ќе го свика Сеправославниот Собор. Од историјата знаеме дека Вселенските Собори биле свикувани од императори. Императори повеќе нема, ја нема таа граѓанска власт којашто може да го обезбеди свикувањето на Собор, неговот поредок и понатамошната рецепција на соборни решенија. Значи, треба да постои заеднички православен механизам. Таков механизам е создаден, и правото да свикува Сеправославни Собори му е препуштено на Патријархот Константинополски, но не како глава на Вселенската Црква, туку како прв меѓу нему еднаквите по чин Претстојатели на Помесните Православни Цркви. И тоа право го добил не заради тоа што Константинополскиот престол има некаква вселенска улога, туку затоа што таква беше согласноста, консензусот на Помесните Православни Цркви на Сеправославните совети. Со други зборови, Помесните Православни Цркви му предаваат на Константинополскиот Патријарх некои координирачки функции, вклучувајќи го и правото да свикува Сеправославен Собор.

Константинополскиот Патријарх, според постоечката практика, може да дејствува од името на другите Помесни Православни Цркви во тој
случај, ако Помесните Цркви тоа му го препуштат или за тоа го замолуваат; ако нема такво нешто, тој дејствува како глава на Помесната Константинополска Црква. На пример, средбата што се случи во изминативе дни меѓу Папата Римски Франциск и Константинополскиот Патријарх Вартоломеј, и на Запад, особено во јавните медиуми, се претставува како средба меѓу поглаварите на Католичката и Православната Црква, а притоа Константинополскиот Патријарх се објавува како духовен лидер на триста милионското православно население на планетава. Од наша гледна точка, Патријархот Константинополски се сретнува со Римскиот Папа како глава на Помесната Константинополска Православна Црква, а не како единствена глава на сите православни, затоа што ниту Руската Црква, ниту другите Помесни Цркви не му дале полномошно да се сретне од нивно име со Римскиот Папа.

Римската и Константинополската Црква имаат посебна историска одговорнос т за разделбата, која што се случила во XI век, и која што до сега се одразува врз животот на целото христијанство. Следствено, чекорите што Римскиот Папа и Константинополскиот Патријарх ги прават излегувајќи си во пресрет еден на друг (а такви чекори се направени многу, започнувајќи со Папата Павле VI и Патријархот Атинагора), секако имаат значење и за православната полнота. Сепак, тие средби ние ги гледаме како средби помеѓу поглаварите на Помесните Цркви – Римска и Константинополска – дури ако Римската Црква денеска, во очите на католиците од сиот свет, а по својот административен строј не е Помесна Црква на Рим, туку Црква, расеана по целата вселена.

Разликата во разбирањето на првенството во Вселенската Црква, потполно се пројави и се пројавува во текот на богословскиот дијалог меѓу православните и католиците. Официјалниот православно-католички дијалог се води веќе повеќе од 30 години, од 1980 год. Во рамките на тој дијалог беа разгледани разни прашања од еклисиолошки, богословски и црковно-практичен карактер. Според мене, многу значаен успех е тоа што во 1993 год, православните и католиците заедно ја осудија унијата, изјавувајќи дека таа не е прифатлив метод за достигнување на единство.

За нас православните, тој факт беше очевиден и до тогаш, затоа што историјата на нашата Црква покажува: дека унијата не придонела за православните народи ништо друго, освен беди, гонења и дискриминација. И денеска, според дејствијата на унијатите во Украина, гледаме дека тие не се пријатели на Православието и не претставуваат никаква врска меѓу источното Православие и западниот католицизам, како што тоа некогаш се обидуваат да го претстават на Запад. Всушност, унијата била создадена токму како мисионерски и прозелитистички проект, насочен кон обраќање на православни во католицизам. Унијатите уште од самиот почеток биле и остануваат длабоко непријателски настроени кон Православието; тие не се пријатели на Православната Црква, и секогаш кога политичките околности го помагаат возродувањето на унијата, унијатите го користитат тоа за да нанесат колку е можно поголеми и поболни удари за православните. Изјавите, кои денеска звучат од устата на унијатските јерарси, започнувајќи од главата на Украинската Грко-Католичка Црква, архиепископ Светослав Шевчук па сè до обичните свештенослужители и мирјани – унијати, се насочени кон разединување на едната Руска Црква. Тие јавно носат непријателски карактер и сведочат за тоа дека унијата продолжува да биде камен на сопнување во православно-католичките односи и до сега се јавува како крвоточива рана на телото на целото христијанство.

Така, во текот на православно-католичкиот дијалог, барем еднаш, на хартија, Католичката Црква признала дека унијата не е пат за достигнување на единството. Но, за жал, на тоа теоретско признание на погрешноста на унијата не му последиле практични чекори, и кога православната страна предложила да се подготви уште еден документ, кој би се однесувал на канонските и пастирските последици на унијатството, католичката страна категорично се искажала против тоа. Дијалогот бил прекинат; потоа, после шест години, страните се вратиле на дискусијата, но било примено решение да се разгледуваат други теми. Предложиле да ја разгледуваат темата за првенството на Римскиот епископ, и тука биле искажани разликите не само меѓу православните и католиците, но и меѓу седумте Помесни Православн Цркви. Тие биле поврзани со разликата во пристапот кон даденото прашање, која ја набљудуваме на православниот Исток, започнувајќи со Патријархот Мелетиј (Метаксакис), то ест, од 20-те години на 20 век.

Со што се судривме во текот на православно-католичкиот дијалог на таа тема? Со тоа што католичката страна, многу бавно, многу љубезно се обидува да ни ја наметне својата гледна точка на првенството на Римскиот епископ во Вселенската Црква, апелирајќи како на црковната историја, така и на различни видови документи од првиот и вториот милениум. Од православна страна пак, нема точно формулиран одговор на тие искази, погледи на католиците. Ако таков прецизен одговор постоел во православната традиција, по крајна мера, од XI заклучно со XIX век, и сме имале огромно количество цитати и сведоштва за тоа, сега него го нема, затоа што нема единство помеѓу Помесните Православни Цркви околу тоа, какви прерогативи треба да поседува првиот епископ, и дали воопшто претставува прв меѓу еднаквите.

Таквата состојба го побуди Светиот Синод на Руската Православна Црква да ѝ даде задача на Синодалната богословска комисија да изработи документ, во кој би била изложен ставот на Московскиот Патријархат, за прашањето за првенство во Вселенската Црква. Задачата, која што беше поставена од Светиот Синод пред Синодалната библиско-богословска комисија, се состоеше во тоа, да се изработи нормативен документ, кој би служел како основна позиција на Московскиот Патријархат во дијалогот со Римо-Католичката Црква, но секако, би се однесувал и на проблематиката на меѓуправославните односи. Затоа што темата за првенство во Вселенската Црква не се однесува само на взаемните односи меѓу православните и католиците, но има значајно место и на дневниот ред на меѓуправославниот дијалог.

Таков документ беше подготвен и одобрен од Светиот Синод на Руската Православна Црква во декември, минатата година. Основните ставови на тој документ се засновани на двеилјадната богословска традиција на Православната Црква.

Пред сè, во документите е зацврстен завршениот консензус меѓу Помесните Православни Цркви околу важноста на првенството на вселенско ниво. Тоа постои, и воопшто не се одрекува од Руската Црква: во дукументот јасно се вели, дека во семејството на Помесните Православни Цркви, првенството му припаѓа на Константинополскиот Патријарх; сепак, веднаш се дополнува, дека тоа му припаѓа како на прв меѓу еднаквите Претстојатели на Помесните Православни Цркви.

Понатаму, се вели дека содржинското полнење на тоа првенство се определува од консензусот на Помесните Православни Цркви, изразен, на пример, на Сеправославните совети во процесот на подготовката на Светиот и Велик Собор на Православната Црква. Ако некои координирачки права му се припишуваат на Константинополскиот Патријарх, тоа не е затоа што тој е поглавен од другите, туку затоа што на тоа се согласиле другите Православни Цркви. Во документот се одбележува, дека во Светата Христова Црква, првенството во сè, припаѓа на Нејзината Глава, Господ и Спасителот наш, Исус Христос, и дека било кои други форми на првенство се второстепени во однос на тоа вечно првенство на Господ.

Потоа, првенството се разгледува врз основа на трите нивоа на постоење на Црквата: епархија, Помесна Црква, и Вселенска Црква. Зошто документот има таква структура? Затоа што во 2007 година, во Равена, во отсуство на претставници на Руската Православна Црква беше примен православно-католички документ на тема на соборноста и првенството на Вселенската Црква, каде што беше избрана имено таква структура на разгледување на прашањето, и предложена многу погрешна, според нас, форма на изложување на материјалот, според која, тоа што се однесува на првенството на едно ниво, може автоматско да се пренесе на другото ниво.

Како што добро знаеме, главната улога во секоја епархија му припаѓа на епископот, и таму тој нема еднакви: тој ја возглавува епархијата, и сите останати лица, вклучувајќи ги на пример, викарните епископи и презвитерите, му се потчинуваат. Но, сега создаваме митрополии: во секоја од нив има митрополит и има епископи, кои во сакраментална смисла се еднакви, а митрополитот е прв меѓу еднаквите. И излегува, дека митрополијата – веќе не е епархија, туку поинаква форма на црковна самоорганизација. На различни нивоа има и други форми на црковна самоорганизација, во коишто влегуваат две или повеќе епархии, било да е тоа митрополија, митрополитски области, автономна, самоуправувана или афтокефална Црква.

Знаеме за тоа безусловно првенство, што го има Претстојателот на секоја Помесна Црква, било да е тоа Патријарх, Архиепископ или Митрополит, но исто така знаеме и за тоа, дека како епископ тој е прв меѓу еднаквите. Тој има одредени права во однос на другите епископи, но Претстојателот не е епископ над епископите; како и другите епископи, тој ја возглавува Црквата на определена територија. На пример, ако зборуваме за Руската Православна Црква, Патријархот е епископ над градот Москва.

Според логиката на Равенскиот документ, прерогативите кои се однесуваат на еден степен, можат да бидат пренесени на првиот и на вториот степен, и следствено, служењето на епископите на епархијата може да биде споредено со служењето на митрополитот во митрополијата, Претстојателот – во Помесната Црква, и првиот епископ на ниво на Вселенската Црква. Со таквиот начин на поставување на прашањето целосно и радосно се согласиле католиците, затоа што, всушност, тоа го одразува католичкото поимање на административниот поредок во Вселенската Црква. Но со тоа не може да се согласи нашата Црква, затоа што во самиот тој метод на разгледување на прашањето за првенство, гледаме методолошка грешка, која што води до лажни еклисиолошки устројства.

Во Равенскиот документ се зборува за тоа дека Црквата е устроена по образот на Света Троица, и ние со тоа не спориме, кога не се однесува на деталите, и доколку се зборува за улогата на епископите во епархијата, тогаш навистина гледаме дека таа улога е централна; има исто така патристички сведоштва, кои што ни дозволуваат да проектираме тринитарен модел на устројство на епархијата: тоа е словото на свети Игнатиј Богоносец, за тоа дека епископот го претставува Бог Отецот, презвитерите го извршуваат служењето на апостолите, итн. Но, ако зборуваме, на пример, за митрополиите и за Помесната Црква, тогаш, богословски основи да се уподоби Претстојателот на Помесната Црква или главата на митрополијата на Бог Отецот, не постојат – нема такви цитати, нема такви извори во православната традиција.

Значи, тука веќе станува збор за друга форма на првенство и за колегијално управување во Црквата. Управувањето со Црквата, на ниво на епархија, може да се нарече колегијално само затоа што во неа виша власт претставува не епархискиот совет, не епархиското собрание, не некаков колективен орган – сите тие органи, вклучувајќи го и црковниот суд се само помошни, а решението сеедно му останува на епископот.

Што се однесува на Вселенската Црква, во православната традиција воопшто не постои било каков административен механизам, кој би ја управувал. Вселенската Православна Црква е устроена како заедница и здружение на Помесните Православни Цркви, од кои секоја е независна од другите во своето административно управување. Ние немаме поглавар на Вселенската Црква, кој би се сметал за повисок, а да не би бил прв меѓу еднаквите.

Разгледувајќи ја таа проблематика во документот „Ставот на Московскиот Патријархат за прашањето на првенството во Вселенската Црква“, ние зборуваме за тоа, дека првенството на секој од тие три степени има различна природа, и соодветно, има различни извори. Што е извор на првенството на епископот во епархиите? Апостолското преемство: епископот е преемник на апостолите, тој ја добил својата власт преку ракополагање директно преку преемството од светите апостоли. Кој е изворот на власта на првиот епископ во Помесната Црква? Неговиот избор за Претстојател на Црквата на Соборот на епископи: тој е глава на Помесната Црква не затоа што е преемник на апостолите, – и сите други епископи се преемници на апостолите, – туку затоа што епископите го избрале и му ги довериле прерогативите, со кои е поврзано служењето на Претстојателот. А кој е извор на првенството во Вселенската Црква? Тоа не е ниту апостолското преемство, ниту изборот, туку диптисите, то ест, востановениот поредок на редослед на Помесните Цркви, во официјалните списоци. Првиот епископ на Вселенската Црква не се избира од Вселенската Црква – тој е избран во својата Помесна Црква, и соодветно, има апсолутно исти такви права, како и Претстојателите на другите Помесни Православни Цркви.

Сите тие разлики, ние се обидовме да ги изложиме во „Ставот на Московскиот Патријархат за прашањето на првенството во Вселенската Црква“. Тој документ не е голем, но е обемен и значаен, и мислам дека настаните кои што ќе се случат во најблиска иднина, нашиот став и нашето учество во нив, во голем степен ќе бидат мотивирани имено од тие заклучоци, кои што се направени во тој документ.

На пример, во 2016 година, ако не изникнат некакви препреки, треба да биде свикан Сеправославен собор. За нас, учество во тој Собор е возможно само во тој случај, ако решенијата на тој собор се примаат со консензус; за таквиот принцип на примање на решенија се договорија Претстојателите на Помесните Православни Цркви на Советот што се одржа на почетокот на март во Истанбул. Зошто тоа е важно за нас? Затоа што ние треба да бидеме апсолутно уверени во тоа дека ниту една Помесна Црква не може да наметне било какво решение на друга Помесна Црква, дека ниту едно решение на Сеправославниот собор нема да биде примено во штета на нашата Црква, наспроти волјата на нашиот црковен народ.

Константинополскиот Патријарх се застапуваше за тоа сите решенија на Соборот да бидат примани според мнозинството на гласови, при што секоја Помесна Црква, треба да биде претставена од еднакво количество на епископи. Нас тоа во никој случај не ни одговараше, затоа што така можевме да се најдеме во ситуација кога би се донесувале решенија, коишто нема да бидат приемливи за Руската Православна Црква. Така, прашањето за консензусот како метод за примање на решенија за нас е клучно; ние го добивме тоа, но изникнуваат многу други теми, поврзани со темите на дневниот ред на Сеправославниот Собор, со прашањата коишто ќе се разгледуваат, со тоа, ќе може ли за време на Соборот да се внесат измени во документите што се подготвуваат претходно, и ако може, тогаш какви. На пример, ние сметаме дека сите документи кои се планира да бидат примени, треба предвреме да бидат усогласени и одобрени од Синодите на Помесните Православни Цркви, – само тогаш ќе можеме со спокојно срце да заминеме на Сеправославниот Собор.

Темата за првенството не е помалку важна и за Православната Црква, затоа што тоа како се разбира првенството има директен однос кон практиката на црковниот живот. Ние сметаме, дека во одредена мера успеавме да најдеме баланс меѓу позициите на Помесните Православни Цркви за тоа прашање, а истовремено, тој е доста кревок, затоа што дури публикацијата на нашиот документ за првенство во Црквата предизвика далеку не иста реакција во Помесните Цркви, особено во Константинополскиот Патријархат. Тој не изреагира официјално на нашиот документ, но цела низа на јерарси и богослови на Константинополската Православна Црква се изразија критички во тој однос. На пример, митрополитот Пруски Елпидифор, како одговор на нашиот документ објави статија со многу красноречив наслов „Прв без еднакви“, во кој што докажува дека Константинополскиот Патријарх не е primus inter pares (прв меѓу еднаквите), туку primus sine paribus, што значи „прв без еднакви“, затоа што, според неговите зборови, како епископ на Константинополската Црква, тој навистина е прв меѓу еднаквите, но како Претстојател на повисоката катедра – е единствен од својот вид и нема еднакви на себе.

Сета таа проблематика денеска има голема важност и за внатрешното битие на Православната Црква, и за православно-католичкиот дијалог, и многу би сакал, внимателно да го изучите тој документ, да се запознаете со аргументите кои Руската Православна Црква ги приведува за поддршка на своите позиции, за јасно да разберете од што се мотивирани овие или оние наши дејствија во православно-католичкиот дијалог, и во меѓуправославното взаемодејствие во текот на подготовките на Светиот и Велик собор.