Свети Григориј Палама
СЛОВО ЗА ОДБРАНА НА ОНИЕ КОИ СВЕТО БЕЗМОЛСТВУВААТ
ТРЕТ ОДГОВОР
5.  Кога светите мажи ја созерцаваат во себе она богудолична светлина, тие, доколку ја досегнуваат боготворната заедница со Духот низ неизглаголивата посета на просветлувањата кои совршенство творат, ја гледаат одеждата на нивното обожување, на прославениот ум и на надубавата красота, исполнета под благодатта на Словото, како што под божеството на Словото, со богудолична светлина, соединетото тело се прослави на гората.
„Бидејќи славата што Отецот Нему му ја даде“, Самиот, според словото во Евангелијата“, на послушните им ја предаде и „посака тие да бидат со Него и да ја зерцаат Неговата слава“. Како, пак, би се случило тоа телесно, кога Тој Самиот не е веќе телесно присутен отпосле вознесението на небесата? Тоа, според секоја нужност, умно (υοερως) се совршува, бидејќи умот постанувајќи наднебесен и нарекувајќи се прислужник на Оној што заради нас ги надвиши небесата, јасно и неизглаголиво би се соединил онаму со Бога и би наитал на неискажлив и надестествени глетки; така исполнет со сето невештествено познание од горната светлина, не би бил зеркател на чувствени, свети символи, ниту, пак, зналец свештенописаното шаренило, туку би бил украсен со Красотворителот и со Началната убавина и озарен со Божјиот блесок. На истиот начин и највисоките редови од надкозмички умови, сразмерно на себе си, според небопокажувачот и толкувачот на нивната „Иерархија“, не само со прводаденото познание и знаење, туку и со првата светлина се исполнуваат, подредени според троичното највисоко редоначалие (τελεταρχια) и не постануваат заедничари и зеркатели само на троичната слава, туку и на светлојавлението (φωτοφαυεια) на Иисуса, кое што на учениците им се откри на Тавор. Тие се посветуваат и удостоени за тоа созерцание ваистина општат со неа, бидејќи и таа светлина е боготворна и останува во првичната заедница на боготворените светлини. Затоа и именосецот Макариј токму таа светлина ја нарекува „јастие за небесниците“. Еден друг богослов вели: „Сето мислено подредување на надкозмичките битија, невештествено возчествувајќи ја таа (светлина), положува најочигледен доказ за човекољубието на Словото кон нас. Така и Павел великиот, наитувајќи на невидливи и небесни глетки во Христа, „откако беше грабнат“, (и самиот) постана наднебесен без да треба умот (негов) во место (τοπικως) да ги надвиши небесата; Грабнувањето, пак, покажува некаков друг мистирион, познат само на оние кои го искусиле, за којшто сега не е нужно да се слови и бидејќи тоа од опитни отци сме го чуле, ние не би го изложиле на злодејание.
Од сето тоа што е речено, на оние кои не се убедени, најлесно ќе им покажеме дека постои умно просветување видено од исчистените по срце, сосем различно од познанието, коешто нему му е творително.6. Како што самиот рече, тврдат дека во стариот закон има символични просветувања. Значи, оние всушност покажуваат дека постои свето просветување од кое што другите настанале како символ. Дека кај повеќето од нив постојат символи на тоа (просветување) научивме и од свети Нил, кој вели: „Кога умот соблекувајќи го стариот човек, оној од благодатта ќе го облече, тогаш и состојбата своја, во часот на молитвата, ќе ја гледа слична на сафир или на небесна боја, којашто Писмото ја нарекува „Божјо место“, а старите ја видоа под гората Синај. “Исто така го слушаме и свети Исак кој вели дека: „Во часот на молитвата облагодатениот ум ја гледа сопствената си чистота слична на небесна боја, којашто од соборот на Израилот, место на Бога е наречена, во времето кога беше видена од нив на гората.“ Гледаш ли зошто, тие (просветувања) се символи на она што се совршува во чистите срца?Иоан, пак, златен и на јазик и на мисла, благорасудувајќи го она апостолското: „Бог Кој рече од темнината да блесне светлина, Тој заблеска во срцата наши“, вели дека (Апостолот) „ја покажува славата на Мојсеја која со уможување сјае во нас бидејќи така заблеска во срцата наши, како лицето на Мојсеј“; и малку подолу вели „на почетокот од создавањето рече и би светлина, сега пак, не рече туку Сам ни постана светлина“. Значи, ако светлината од почетокот на создавањето или онаа на лицето Мојсеево беше одмерено познание, блесокот во нашите срца би бил повисоко познание бидејќи прими умножување. Но, бидејќи онаа (светлина) не беше познание, туку одсјај, пројавен на лицето, така и блесокот во нас не познание, туку одсјај на душата е, пројавен во исчистениот ум. Онаа (светлина), бидејќи е подложна на чувствените очи, нужно е да се нарече чувствена, а оваа, пак, мислена (υοητηυ), бидејќи е подлежна на мислените очи, дејствувајќи внатре во нас.

7. Но, не беше онаа (светлина) едноставно чувствена, иако се појави на пророковото лице, бидејќи славата на светлината од лицето на Мојсеј, според свети Макариј, и сега светиите ја примаат во душата. Истата (светлина) овој (отец) ја нарекува „слава на Христа“ и смета дека е над чувствата иако е достапна за чувствата, земајќи го она апостолското, со мал додаток: „Сите ние со откриено лице славата на Бога, то ест неговата умна светлина, како во огледало ја гледаме, во истата икона преобразувајќи се од слава во слава, се разбира со зголемување на одсјајот во нас, кој од божјата светлина станува секогаш се повидлив“. Што вели, пак, свети Дијадох?
„Не треба да се сомневаме дека умот кога ќе почне цврсто да дејствува под Божјата светлина, целиот станува некако прозрачен, така што изобилно ја гледа и неговата сопствена светлина; сиот постанува светлина кога силата на душата ќе загосподари над страстите.“ Што вели, сега пак, божествениот Максим? „Умот човечки не може да се искачи до восприемање на божествениот блесок, ако Бог Сам не го осветли со божествените зраци.“ Што (вели) гласовитиот Нил, заедно со Василиј Велики?
„Столбот на вистината, Василиј Кападокиецот, тврди дека човечкото познание е настојување и вежбање, а (познанието) родено од Божјата блгодат е справедливост и милост; првото познание може и острастените да ги трпи, а второто го примиле само бестраните, оние кои во часот на молитвата ја созерцаваат сопствената светлина на озарениот ум.“ Разбираш, брате, јасно оти умот ослободен од страстите, во молитвата и осветлен со божјата светлина, сам себе се гледа како светлина? Сега, пак, држејќи го увото покорно, чуј го Макариј именосец, кого „избран сосад“ го нарече во божественото силниот Нил и кој во „Поглавијата“ толкувани од Метафрас, вели: „Совршениот блесок на Духот не е само откровение на мислите, туку и сигурен, постојан блесок на ипостасна светлина во душите; извадоците: „Оној кој рече од темнината да блесне светлина, Тој заблеска во срцата наши“ и „Очите мои просвети ги, никогаш во смрт да не заспијам“, и „Прати ми ја светлината своја и вистината своја, тие ќе ме патеводат до гората ти света“, и „Светлината на Твоето лице се запечати во нас“, и сите други слични на нив, истото го докажуваат.“
Тој рече „ипостасна“ за да им ги затвори устите на оние кои мислат дека познанието е единствено просветување и на мнозина им ја побркуваат мислата, а пред се и својата, со подвалувањето дека сè она што би било кажано за таа светлина, ги приведува кон познание. Јас, пак, знам дека познанието едноимено е наречено светлина, бидејќи од неа е настанато, како што погоре реков.8.  Токму затоа, никој никогаш знаењето настанато од чувствата не го нарекол светлина, макар и да е најсигурно познание, туку само словесното, (настанато) од умот. Имено, ние не гледаме ниедно (битие) кое поседува сила од логосот, а да не е умна светлина. Ангелите се како оган невештествен и бестелесен; што друго е тоа, ако не умна светлина? Умот гледајќи се сам себе, гледа светлина; што гледа, значи, самиот тој ако не сопствената си светлина? И самиот Бог, кој далеку ја надминува сета умна светлина и надсуштински сета суштина, од светите богосслови е наречен „оган“; Тој сам во себе има таинство и невидливост, како нејасна слика на она што е огнот во чувствено восприемливите нешта, бидејќи не постои вештество што би ја опфатило божјата појава. А тогаш кога  ќе се најде прикладно вештество кое што нескриено се држи (а такво е сето исчистено и умно естество, она што не го носи превезот на злото), тогаш самиот Тој се гледа како умна светлина низ истите светии за кои покажавме и ќе покажеме дека го вкусија и го видоа блесокот Божји.9.  Како што огнот, покриен со непроѕирно вештество, може истото да го стопли, но не и да го осветли, така и умот, подложен под мрачниот превез од лошите страсти, би можел да произведе познание, но не и светлина. Бидејќи, умот созерцаван со ум не е само светлина, последна меѓу оние видени на тој начин, туку и созерцателен орган, бивајќи ѝ на душата како око. Се вели дека „умот сообразен со душата, постанува нејзин поглед.“ Како што чувствениот поглед не би можел да се роди во дејност ако во неа не е осветлен со светлина однадвор, така и умот кој гледа, имајќи умно чувство, не би можел сам по себе да се роди во дејност ако самиот не е осветлен со божјата светлина, то ест, и сопостанува на светлината и со тоа најпрво ја гледа светлината разлеана врз сите оние нешта што се гледаат, на истиот начин и умот, штом приспее од умно чувство во ентелехија (оствареност, совршеност), целиот бива како светлина и ѝ собивствува на светлината, гледајќи ја јасно светлината со светлина, не само над телесните чувства, туку и над сè нам значајно, просто над сè што постои.
Бога го гледаат чистите по срце, според безименото блаженство на Господа; Тој е светлина, следствено на пребогословесниот глас од Иона, синот на громот; (Бог) се вселува и пројавува Себе си во оние што го љубат и од Него се возљубени, според ветувањето Негово кон нив.
Тој се пројавува во исчистениот ум како во огледало, присуствувајќи Сам посебе невидлив, бидејќи тоа во огледалото   е (само) лик (μορφη). Тој (лик), појавен во  огледалото, не се гледа и речиси невозможно е да се види, па според тоа, се гледа (само) она што огледалото го вообличува.10.  Така, значи, е виден Бог сега, од оние кои во љубов се исчистиле, а тогаш пак, вели „лице в лице“. Оние што не виделе и не вкусиле од божественото и што не веруваат дека Бог се гледа како светлина над светлината, туку дека само словесно се созерцува, приличат на слепци, кои ја примаат само топлината од сонцето, не верувајќи дека и блескањето е сонце. И ако слепите се обидуваат да ги поучат оние што гледаат, дека сонцето, најсјајното од од сите твари, не е светлина, тогаш (сосем) смешни ќе им бидат на оние што чувствено гледаат.
Слично, и оние кои го вкусија од сè попрестолославното „Сонце на правдата“, и не само оние што ваистина умно гледаат, туку и оние што им веруваат на тие што гледаат, ги сожалија (таквите). Оти, не само што се умножува кон нас добрината на Бога, Кој е над сè Неизглаголив и Недофатлив, Кој Смирен се снисхожди според надсуштествената своја сила и стана причасник на умот, (бивајќи) невидливо созерцаван, а тие самите остануваат без љубов кон онаа самовидлива и умно самопројавена љубов (ερος), туку не сакаат да ги следат ни светиите кои во човекољубието свое, преку слова ги раководат кон онаа светлина. Тие во бездна се носат себе си, а оние што ги убедиле во погибел ги водат, се разбира, за да имаат придружници кога „ќе го видат како Оган оној, Кој“ според Григориј Богослов, „не го познаа како светлина“, ниту Му поверуваа. Но, тој оган е мрачен и поскоро наликува на темнината што се заканува. Таа, според словото Господово, подготвена е за ѓаволот  и неговите ангели“. Имено, таа темнина не е едноставно чувствена, бидејќи им е подготвена на злите ангели кои  немаат дел во чувството (αισυησις), ниту пак едноставно незнаење, бидејќи нема да не го препознаат Бога повеќе тогаш, отколку сега оние убедените од наследниците на мракот, но и повеќе и подобро ќе Го запознаат, оти речено еː „Секоја плот ќе исповеда дека е Господ Иисус Христос во слава на Бога Отца, амин! Оттука, онаа светлина, со право, не е чувствена, ниту пак е познание зашто спротивставената ѝ темнина не е незнаење. Таа светлина не е познание (само по себе), но поскоро источник на таинственото и неискажливо познание од мистирионите на Бога и сега видлив залог на оние со исчистено срце; (значи,) не е едноставно познание, туку подател на аналогно познание. Самиот (залог) е мислената и умната светлина, односно духовната; тој духовно се раѓа и станува видлив, надвисувачки неизглаголив над секое познание и доблест, па оттаму е единствен извор на совршенството на христијаните, кое не со подражавање или со разборитост настанува туку со откровение и благодат на Духот.
11. Заради тоа, имајќи го Симеона, (сладок да се слуша во толкувањето) за сосвидетел и за согласник, Макариј Велики говориː „Божествениот апостол Павел, поточно и појасно ѝ го образложил на секоја душа совршениот мистирион на христијанствотоː блесокот на небесната светлина во откровението и силата на Духот, за да не помисли некој дека просветувањето од Духот бива само преку познание на мислите и дека со незнаење и безгрижност би го изложил на опасност постигнувањето на совршениот мистирион од благодатта. Како урнек ја наведе славата од Духот која што го опкружува лицето на Мојсеј, во познатата состојба; ако она што исчезнува, вели е со слава, тогаш колку повеќе е во слава она што останува; тој рече она што исчезнува зашто славата го опкружи смртното тело на Мојсеја, но тој покажа и тоа дека онаа бесмртна слава на Духот во откровение и сега непропадливо заблескува на бесмртното лице од внатрешниот човек на достојните.
Потоа велиː сите ние, т.е. родените од Духот, според совршената вера, со откриено лице ја гледаме славата на Господа, во истата икона преобразувајќи се, од слава во слава, онака како што (доаѓа) од Духот Господов. Откриеното лице е очигледно лицето на душата бидејќи тогаш кога некој ќе се сврти кон Господа, се симнува, вели, превезот; Господ пак е Духот. Со тоа, јасно покажа дека превезот за мракот ја прекрива душата и стекна подлога од престапот на Адама да се вовлекува во човештвото. Но денес, преку блесокот на Духот  симнат е превезот од душите на верните и достојните во суштина; заради таа вина стана и доаѓањето Христово.“12.  Гледаш, брате, како оние чувствени просветувања во стариот (закон), претходно го изобразија просветувањето од Духот во душите на оние кои со дело и со вистина веруваат во Христа? Значи, оние кои зборуваат за чувствени и символични (просветувања) треба да се приведат, преку светиите, кон вера и барање на Христа. Но (спротивно), тие се обидуваат на секој начин да ги извикаат во неверие оние  што веруваат, а уште повеќе, ако е можно, оние кои очигледно имат дел во благодатта и кои преку неа стекнале непроменливо познание; се обидуваат смело и безумно да поучуват за Бога и за неговото мистично пројавување и дејност, раководејќи ги така поучените кон тајните. Тие не се обѕират на великиот Павел, кој вели декаː „Духовниот испитува сè, а самиот од никого не е испитуван (бидејќи умот Христов го има). Кој, пак, го позна умот Господов и го објасни“, т.е. го направи достоверно она што е од Духот, расудувајќи според своите размисли? Бидејќи оној кој им верува на сопствените размисли и на испитувањата од нив (произлезени), и кој мисли дека сета вистина се открива со диерези, силогизми и анализи, не може сецело да ги познае и да им поверува на нештата од духовниот човек. Таквиот човек е душевен. „Душевниот“, вели „не го прима она што е од Духот“, ниту, пак, може (да го прими). Како значи, оној што не познал, ниту пак, поверувал ќе направи другите да познаат и да поверуваат? Зарад тоа, ако некој без безмолвие и  трезвеност на умот и без опит во оние нешта кои духовно и неизглаголиво се совршуваат, поучува за трезвеноста, оснивајќи се на сопствените размислувања, и искајќи со збор да го покаже Доброто кое е над секој збор, тогаш очигледно е дека е паднат во крајно безумие, бивајќи обезумен со мудроста (своја). Тој безумно си нагодил со естествено познание да го набљудува она што е над естественото и со естествена мисла и плотска философија да ги испитува и покажува „длабочините на Бога“ кои што само на Духот му се познати; исто и даровите на Духот, кои што им се познати само на духовните, кои ум Христов имаат. Меѓутоа, со неразумноста не само што  станува богоборец, супоставен на „оние што го примиле Духот од Бога и кои преку Него ги дознале благодатите кои од Бога нам ни се дарувани“, туку криво претставувајќи дека дејноста и благодатта на Духот благ, о несреќа, од Велијар (произлегуваат), ќе стане наследник на лелекот преку пропаста на оние кои слушаатː „Тешко му на оној“, вели пророкот, „кој со талог вински го напојува брата си!“13.   Треба значи, на оние кои можат да испитуваат сè, очигледно на духовните, да им се подредуваат себе си и оние, кои не можат да го чинат тоа, бидејќи, според Апостолот, „духовниот испитува сè“, со нивното просудување ќе дознаат за себе си сигурно. Но тие се обидуваат да ги судат и поправаат оние, што не се од никого  испитувани, бидејќи „духовниот според истиот апостол, „од никого не е испитуван“; на пропаст своја и на оние од нив убедените. Значи, оној што тежнее да го досегне совршенството и светоста сосем нужно треба да ги проучи диеретичките, силогистичките, и аналитичките методи на надворешното образование и да учествува (во него). Преку таквите слова, мислат дека приведуваат кон целтаː имено, истите се грижат да докажат дека (целта) е поништената мудрост која што повторно станала дејствена. Ако, пак, посакаа да ја научат вистината, со понизност пристапувајќи кон оние што можат „да испитуваат сè“, би чуле дека тоа учење доаѓа од елинското мудрование, од ереста на Стоиците и Питагорејците кои велат дека знаењето настанато од примањето на науките е цел на созерцанието. Но ние сметаме дека вистинското мнение не е познание откриено со зборови и силогизми, туку докажано со дела и живот. Единствено тоа познание е не само вистинско туку и сигурно и непобитно. „Секој збор“, вели „со збор се побива“, а животот, пак, со што?
Мислиме дека никој не може да се спознае себе си со диеретички, силогистички и аналитички  методи, ако не го сочини умот свој невозгордеан и незлобив со страснотрпно покајание и силно подвижништво (ασκησις). Оној што не го подготвил својот ум така, не ќе ја дознае сопствената ништожност во поглед на познанието, а тоа е корисно начало во можноста некој да се спознае себе си.
14.   Благоразумниот не би го ставил под прекор сето незнаење, ние пак, (од друга страна) не сметаме дека сето познание е блажено. И зошто да го сметаме познанието како цел која го омеѓува сето она што ќе го направиме? „Вистината има двоен облик“, вели Василиј Велики, „еден особено е нужно да се има и да се предава (на другите), бидејќи тој е сотрудник и помошник на спасението; што се однесува до земјата и морето, до небото и до она што е на небото, ако и не ја знаеме вистината за таквите нешта, ништо нам не ќе ни попречи (да стигнеме) до блаженството на ветувањата.“ Целта што нам ни претстои се ветувањата на Бога за идните блага, посинувањето, обожувањето, откровението на небесните сокровишта, нивно стекнување и користење. Познанието, пак, од световното образование знаеме дека е заклучено заедно со овој век, бидејќи ако чувствените зборови би ги утврдиле нештата на идниот век, мудреците на овој век би станале наследници на царството небесно. Но, според вистинскиот философ Максим „Ако чистотата на душата гледа, мудреците ќе бидат далеку од познавање на Бога“. Што потреба, значи, имаме ние од познание кое не приближува до Бога? И зошто без него да не се здобиеме со светост и совршенство?

Изворː Домострој

Подготви: Т.С.