ЗА БОЖЕСТВЕНОТО ОТКРОВЕНИЕ И ЗА ЧОВЕЧКАТА ОТВОРЕНОСТ
Свештеник Тарасиј Борозенец
Богопознание
Зошто ние, тварните и ограничени луѓе, можеме да го сретнеме и познаеме Бог, Кој е апсолутно над нас по Својата природа?
Како прво, затоа што Он не’ создал нас според Својот лик и подобие и како второ, затоа што Он Самиот ни се открива, ни се јавува Себе во опит на средба и општење со нас.
Бог не’ создава и ни се открива имено заради тоа, за ние да Го познаеме. Токму во богопознанието е конечната цел и смисла на човечкиот живот1. Во тоа се состои нашиот главен призив на земјата.
Притоа под познание на Бог се има во вид не само стекнување на знаења или информации за Бог, туку пред се’ непосредно, опитно, лично општење и соединување со Него преку нетварната благодат. Да се познае Бог значи да го возљубам Него со сето срце, сета душа, сиот разум и со сета своја сила{2}, т.е. сецело и без остаток да му се предадам Нему се до неслиеното – неразделно соединување со Него, кое во православното богословие се нарекува обожение{3}. Добивањето на рационалното – концептуално знаење за Бог е теоретско богопознание, а наоѓањето на Самиот Бог во живиот опит на општење е мистичко богопознание{4}.
Теоретското богопознание треба да приведува кон мистичкото богопознание кое пак води кон дејствителното спасение, преображение и обожение на човекот. Без мистичкиот опит, богопознанието и богословието се претвораат во бесплодно мафтање во воздух, во сложена и истовремено празна бисерна игра, “во бакар што ѕвечи и кимвал што ѕуни” {5}
Христијаните го познаваат не апстрактниот Бог на философите но, живиот личен Бог на Авраам, Исаак и Јаков{6}; Бог, во Кого што веруваат, а не за Кој што само знаат; Бог, со Кој реално и дејствително се сретнуваат, општат и се соединуваат, а не за Кој само слушаат.
Сметам, дека живата вера е не само практична вера, која се изразува со чинење на добри дела, туку опитна вера, основана на вистинска средба со живиот Бог, вера, која на душата и’ дава најсилно, неспоредливо со ништо, доживување на општење со Бог, кое видиливо го претвора човекот од мртов во жив, од рамнодушен во искрено верен{7}.
Имено, благодарение на своето радикално внатрешно преобразување како резултат на живата средба со Бог човекот и почнува да твори добри дела, тоа за него станува природно и посакувано. Благите дела се раѓаат како плодови на живата вера, сведочат за нејзината динамика и длабочина. Додека пак, злите дела, кои ги прават верните луѓе, напротив, сведочат за нивата мртва и бесплодна вера. “Зошто, како што телотo без душа е мртво, така и верата без дела е мртва”. (Јак. 2:26)
Отвореност
Гносеолошкиот принцип, познат уште од антиката гласи: “Сличното со слично се познава” {8}.
Човекот благодарение на дадената му уште од почеток сличност со Бог, има душа која е бесмртна, расудувачка, слободна, која владее со совест и паметење, способна за љубов и творештво, и која може да Го восприми вечниот, духовниот, умниот, слободниот, љубечкиот, творечкиот и промислителниот Бог.
За да може тоа да се случи, потребно е човечката душа да се насочи на соодветен начин. Неопходно е таа да биде приведена во таква состојба, во која душата ќе биде способна на оптимален начин да го восприми откровението Божјо.
Таа состојба во христијанството се нарекува различно: смирение{9}, духовна сиромаштија, кротост, чистота на срцето, духовна жед и глад, блаженство{10}. Но, всушност станува збор за едно и исто-за состојба на потполна отвореност на човечката душа кон Бог, кога ништо нема помеѓу нив и не им смета да стапат во личносно – искуствено општење меѓу себе.
Откривајќи му се себеси на Бог, душата сето свое внимание го усмерува на Него, заборавајќи за се’ тварно и гревовно. Нејзината виша способност, духовниот ум, станува орган на духовно гледање (вера, созерцание), духовно слушање (совест) и духовна реч (молитва). Благодатта Божја воспримена со духот се излева преку него на пониските душевни способности (расудување, волја, чувства), обединувајќи ги, очистувајќи ги, исцелувајќи ги и преобразувајќи ги. Потем се предава на најниското ниво на душата (сетилата, инстиктите, рефлексите) па се’ до самото тело.
Наоѓајќи се во послушание кон Бог, умот ги држи во послушание душата, плотта и телото: ги обединува и раководи со нив во стремежот за познание на Бог. За состојбата на душевна отвореност за Бог, приемчивост кон Неговот Слово, Господ говори во Својата Приказна (Мт. 13: 1-9), споредувајќи ја со добра земја, која принесува многубројни плодови. Добрата и плодната земја е почвата која е добро обработена и наѓубрена. Добрата душа е онаа душа која е прекопана со смирение, очистена со покајание, укрепена со одрекување од суетниот свет.
Затвореност
Човекот се затвора за Бог, кога неговата душа се восредоточува на творението наместо на Творецот, на земните светски потреби и грижи наместо на Царството Божјо. И кога тој со своите сопствени непокајани гревови се потопува себеси во мракот на незнаењето, кој налик на црни облаци не му дозволува да го види Божественото Сонце на Правдата{11}. Гревовите ја осквернуваат и замрачуваат душата, ја чинат духовно слепа{12}, ја претвораат на изгазена покрај патот, каменита или трновита почва, која не е отворена за Словото Божјо{12}.
Одвраќајќи се од Бог и восредоточувајќи се на многу сложеното создание, на своите многу сложени и противречни мисли, желби, чувства, преживувања, душата се расејува, се вознемирува, се лишува од своето единство и поредок, во кои таа пребива, кога се фокусира на единиот Бог, оттргнувајќи се од се’ тварно и гревовно.
Напуштајќи ја послушноста кон Бог и лишен од божествената благодат, духовниот ум, слабее, атрофира, ја губи врховната власт над душата. Оставените на себе разум, волја и чувства почнуваат да се борат меѓусебно, ослабувајќи се взаемно и се’ повеќе потчинувајќи се на телесните чувства, потреби, страсти. Тоа приведува кон многубројни поделби и хаотизација на душата, која на тој начин запаѓа во пленство на светската суета, во ропство на гревовните страсти. Човекот се потчинува на телото, намето да се потчинува на духот; станува телесен, наместо да биде духовен [14].
Откровение
Човекот не може да го познае Бог во христијанската смисла на тој поим. Тој не можеше да го познае Него во рајот, бивајќи безгрешен и совршен. Дотолку повеќе тој самиот не може да го познае Бог после своето изгонување на од рајот, бивајќи грешен и немоќен. Така што, и до и после гревопадот човекот може да стапи во општење со Бог само тогаш, кога Самиот Он ќе го посака и дозволи тоа.
Човекот е способен да размислува за Бог, за Неговото постоење, разум и благост, творечка и промислителска моќ, може да дојде до формирање на некаква претстава и поим за Бог. Но, самиот само со своите духовни и душевни сили, тој не е во состојба да се сретне со Него и да стапи во непосредно општење. Колку човекот да се стреми и оди кон Бог, тој нема сила да дојде до Него, доколку Бог Самиот не му излезе во пресрет, Сам не му се обрати, слично на приказната за блудниот син [15].
Тоа е поврзаност со она што, меѓу нас и Бог има непроодна од наша страна онтолошка бездна, која се состои во неспоредливата разлика на создадените и несоздадените суштини, потенцијалите за познание на во принцип ограничените разумни созданија и безграничниот и апсолутен Бог. Оти создаденото сушто по самиот факт на својата создаденост од Бог по природа е радикално пониско од Оној, Кој го создал.
Затоа што, од една страна, тоа е “испрограмирано” за тоа, секогаш да се стреми кон Бог, како кон свој Извор, непрестајно да жаднее и да го бара Него, а од друга, никогаш немајќи сила за сметка само на своите сопствени ресусрси да ја задоволи својата желба, да ги достигне своите стремежи. Самите по себе разумни тварни суштества се способни да го бараат Бог, но не го наоѓаат, т.е. можат да се занимаваат со боготражителство, но не и со богопознание. Боготражителството е од човекот. Богопознанието е од Бог. Бог дава да го познаеме Него како одговор на барањето од страна на човекот.
Се случува, луѓето што го бараат Бог поради својата нетрпеливост, самонадежност и гордост се занимаваат со самовозбуда, психолошки притисок и самозалажување, уверувајќи се себеси во тоа, дека тие веќе го сретнале и познале Него. Во православната аскетика таквата душевна состојба се нарекува прелест, т.е. самоизмама во највисок степен.
Живеејќи во прелест, човекот ги прифаќа своите сопствени чувства на восхит и фантазија за реален опит на богоопштење, со самото тоа лажејќи се себеси и другите. На крајот од краиштата прелеста го приведува човекот кон најдлабока духовна кризa (душата бива зафатена со суета, гордост, гнев, униние, што може да заврши со страшна духовна катастрофа (загуба на верата и/или самоубиство)[16].
Да ја задоволи човечката жед за Бог може само Самиот Бог. Само Он има сила да ја надмине постоечката битијна бездна помеѓу Себе и созданието. И по Својата бесконечна милост така и чини, префрлајќи преку неа мал мост на Неговата благодат, протегајќи ја нам на средба Својата семоќна рака.
Бог ни се открива, ни се јавува Себеси на разни начини, кои се нарекуваат разни видови на Божествено откровение.
Првиот од нив е книгата на природата, која сведочи за својот Автор. Од разгледувањето на многу сложениот видлив свет, неговата разумна и хармонична устроеност, строга усогласеност, закономерноста, причинската меѓусебна условеност и целесообразност на сите процеси и појави кои се случуваат во неа, човекот може логички да дојде со заклучок за постоење на разумна, творечка и најмоќна Првопричина на се’ што постои, т.е. на Бог како Творец, Градител и Водач на Вслената[17].
Бесконечното продолжување на постоењето во времето и просторот исткаено од протовположни стихии на светот, може да го насочи човекoт на мислата за вишиот принцип на сочувување на творението, т.е на Бог како Промислител. Втор вид на Божественото откровение е совеста. Тоа е вродено интуитивно морално чувство на разликување на доброто и злото, чувство на должност, кое го мотивира човекот на добри постапки, кое го фали, кога тој постапува добро и кое го обвинува, кога тој постапува лошо[18].
Многубројните факти за тоа, дека совеста оди против убедувачките рационални докази, инстиктот на самозаштита, моралните норми прифатени во ова или она општество, навиките, желбите и убедувањата на самиот човек, говорат за нејзиниот натприроден Извор, за тоа, дека совеста е глас Божји во човекот[19]. Со совеста не можеш да се договориш. Од нејзините призиви и разобличувања можеш да се одвоиш, можеш да ги заглушиш, уништиш, да ги изгориш во себе. Но да се договориш не можеш. Феномоенот на автономната, самозаконската и независна совест сведочи за Бог како за морален Законодавец и Судија.
Третиот вид на Божествено откровение, кое што богословите за разлика од првите две го нарекуваат натприродно, се Словото Божјо, најпрво кажано од Бог на праведните луѓе, на пророците во старозаветниот период и на апостолите во новозаветниот, понатаму преданието кое го предале на останатите верни и на сето човештво. Откровението кое било соопштено на избраните праведници од моментот на неговото соопштување, предавање и усвојување на другите луѓе во Црквата станува Свештено Предание.
Поголемиот дел на Словото Божјо бил запишан и собран во Книгите на Свештеното Писание на Стариот и Новиот Завет или во Библијата. Значително помал дел на Словото Божјо прилично долго време се предавал усно и не бил внесен во Свештеното Писание. На пример, лутургиското, богослужбено Предание е признавано и почитувано на исто рамниште со Библијата.
Преку Писанието Бог се обраќа кон човекот, говори со него. Благодарение на богослужбените обреди, молитвословијата, свештенодејствијата и таинствата човекот наоѓа начин молитвено да одговара на Бог. Покрај литургиското, има уште и догматско предание, благодарение на кое адекватно се формулира правилото на црковната вера, се спроведува строга граница помеѓу Православието и ересите.
Ако книгата на природата и совеста во општи црти ни навестуваат нам за Бог во однос на светот и човекот, тогаш Словото Божјо непосредно и отворено ни соопштува нам за максимално возможната полнота на Божественото откровение, сосема конкретно говорејќи за Бог во Самиот Себе, за Отецот, Синот и Светиот Дух, за создавањето на светот и првите луѓе, нивниот живот во рајот, за гревопадот и неговите последици, за домостроителството на спасението на човечкиот род, за Боговоплотувањето, за животот и проповедите Христови, Неговиот искупителен подвиг, крстната смрт, воскресението и вознесението, за слегувањето на Светиот Дух, Црквата, крајот на времето, Второто Доаѓање, Страшниот суд и Небесниот Ерусалим. Во Словото Божјо се наоѓа сета свештена историја на творението и човештвото, од почетокот до крајот. Смисловниот центар на историјата, кој ја дели неа на “до” и “после”, е доаѓањето во светот на Господа и Спасот наш Богочовекот Исус Христос.
Но, ни создадениот свет, ни совеста, ни Словото Божјо, ниту заедно, ниту одделно не ни даваат познание на Самиот Бог, т.е. не не’ приведуваат кон непосредна средба и живо општење со Него. Најмногу за што се тие способни е да ни соопштат помалку или повеќе адекватна теоретска претстава за Бог, да ни го формираат разумното разбирање на Неговата делателност во однос со творението и човекот.
Тоа може да биде доволно, за да се убедиме во Неговото постоење, но потполно недоволно за тоа, за да можеме потполно да Му се довериме и верно по Него да одиме. За тоа е потребно, да се види со сопствени очи, реално да се осети Неговото живо присуство и сепобедувачка сила, да се доживее опитот на преобразувачкото соединување со Неговата енергија, да се восприми со срцето дарот на Неговата благодат.
Како што говорел светиот Григориј Палама “ На секое слово можеш да му се спротиставиш со слово, но со какво слово (можеш да му се спротиставиш) на животот?” Никакви зборови, дури и најкрасноречивите и точните, не се способни адекватно да го изразат Бог, немаат сила да ни го соопштат Неговото реално присуство.
Живото познание на живиот Бог ни го дава исклучиво Неговата жива благодат, таинствено дарувана на човечките личности како одговор на нивната вера, надеж, љубов, изразени во смирена молитва и добродетелен начин на живот. Човекот може да размислува за Творецот на видливиот свет, да ја слуша својата совест, да чита и дури да ја научи Библијата на памет, но вистински може да го познае Бог само тогаш, кога опитно ќе се причести со Неговата благодат.
Имено, благодатта Божја е кардиналната, главната и суштествената содржина на Божественото откровение. Бог му се открива на човекот со својата благодат, Својата нетварна енергија, давајќи му возможност да стане нејзин причасник, да се очисти, да се исцели, да се преобрази, да се просвети, да се спаси и да се обожи.
Притоа Божјата суштина останува принципиелно недостижна, непренослива и непричесна и неспознатлива за човекот. Бог е спознатлив исклучиво по Неговата нетварна благодат или енергија, која е сесоѕидателна, сепромислителна, спасувачка и која ги обожува верните.
Останатите форми на Божественото откровение се вторични и службени во однос на благодатта, бидејќи се нејзини производи, инструменти, носители и проводници. Бог со Својата благодат дејствува на човекот преку познанието на светот, преку совеста, преку Писанието и Преданието, така што како резултат човекот би можел таа благодат непосредно да ја восприми и да ја сочува во своето срце како божествен залог на своето спасение и обожение [30].
______________
[1] “Застанете и разберете дека Јас сум Бог, возвишен над народите, возвишен над Земјата” (Пс. 45: 10).
[2] “Возљуби го Господа Бога со сето срце твое, со сета душа твоја, со сета мисла твоја и со сета сила твоја – тое е првата заповед”. (Мк. 12: 30).
[3] Сп.: 2Пет. 1: 4 и Гал. 2: 20. Георгиј (Капсанис), архим. Бог стана човек, за човекот да може да стане бог. М., 2008
[4] Сп.: Лосский В.Н. Очерк мистического богословия Восточной Церкви. Догматическое богословие. Сергиев Посад: Изд. Свято-Троицкой Сергиевой Лавры, 2012.
[5] Сп.: 1Кор. 13: 1.
[6] Сп.: Исх. 3: 6, 15, 16; 4: 5.
[7] Сп.: Јак. 2: 14–26.
[8] Најпрво овој принцип бил искажан од строгрчкиот Емпедокле (V в. до Р.Х.).
[9] “Вие пак, потчинувајте се еден на друг, облечете се со смиреномудрие, затота што Бог на гордите им се противи, а на смирените им дава благодат “.(1Пет. 5: 5).
[10] Сп.: Мт. 5: 2–12.
[11]” A, Евангелието пак, што го чувме од Него и вам ви го предаваме, е тоа дека Бог е светлина и во Него нема никаква темнина. А ако речеме дека со Него општиме, а одиме во темнина, тогаш лажеме и не постапуваме според вистината. А ако пак, во светлина одиме, како што е Он Самиот во светлина, тоа значи дека ние еден со друг општиме и крвта на Исуса Христа Неговиот Син, не’ очистува од секаков грев”. (1Јн. 1: 5–7).
[12] “ Кој го сака брата си, тој е во светлината и во него нема соблазна. А кој го мрази братот свој, тој се наоѓа во темнина и во темнина оди, а не знае никаде оди, бидејќи темината му ги ослепила очите негови”. (1Јн. 2: 10–11).
[13] Сп.: Мт. 13: 1–7.
[14] “Оти телото сака противни работи на духот, а духот – противни на телото; тие се еден против друг, за да не го правите она што го сакате”. (Гал. 5: 17).
[15] Сп.: Лк. 15: 20.
[16] Сp.: Игнатиj (Брjaнчанинов), свет. За прелеста.
[17] “Оти она што е во Него невидливо односно вечната Негова сила и Божеството се гледа уше од создавањето на светот”. (Рим. 1: 20)
[18] Сп: Рим. 2:15.
[19] Сп.: Александар (Милеант), еп. Совест – ггласот Божјиво човекот. [електронски ресурс] // Православные Миссионерские Листки.
[20] И вас кои бевте мртви поради вашите престапи и гревови, во кои живеевте некогаш според животот на овој свет, согласно на кнезот на воздухот, односно на духот, кој сега дејствува во синовите на неверието, меѓу кои и сите ние некогаш живеевме според телесните желби, извршувајќи ги похотите на телото и на помислите, и по природа бевме како и другите, чеда на гневот, - но,Бог, богат со милост, поради големата си љубов, со која не’ засака, иако бевме мртви поради гревовите наши, не’ оживе соХриста, и не’ воскресна со Него и постави на небесата во Христа Исуса, за да им го покаже на идните векови преизобилното богатство на Својата благодат во добрина кон нас преку Христа Исуса, зашто по благодат сте спасени преку верата; и тоа не од вас – Божји дар е; не е од дела, да не би некој да се пофали. (Еф. 2: 1–9).
Преведе од руски: М. Б.
Лето Господово 2025
Друго:
