Акад. Владо Камбовски

Обраќање на Промоцијата на монографијата
“Минералите од Република Македонија”
од авторите Глигор Јовановски, Блажо Боев и Петре Макрески
21 ноември 2012

            Минералите од Македонија: човекот и универзумот

            Почитувани,
            Далеку зад нас се времињата на потрага по првите објаснувања на универзумот и сите живи битија и човекот во него врз космогонското поимање на универзалниот логос што ја предодредува сеопштата хармонија, кога се појавиле и првите сфаќања за душата и нејзината бесмртност. Според Питагора, душата е самиот живот, а според космичкото начело сè што е живо е само облик на космичката душа која претставува општа животна сила. Врз питагорејската традиција започнал долгиот след на филозофски учења што го застапувале стојалиштето за остра, па и непомирлива поделеност меѓу душата и духовното, од една страна, и телесното или материјалното од друга. Во античката филозофска мисла било развиено и спротивното мислење на Демокрит, за атомистичкиот поглед врз универзумот и човекот во него, според кој единствено нешто што вечно постои е материјата, составена од мноштво најситни честички- атомите. И човековата душа има атомска структура,  а самиот живот е производ на заедничкото дејство на атомите на душата и на телото. И конечно, во нејзините поли е родено средното, помирливо учење на Аристотел за зависниот однос меѓу душата, која е живот, и телото (телесното): телото е материја, подлога, душата е суштината на животот, а меѓу нив постои нераскинлива врска: нема душа без тело ниту пак тело без душа.
            Во една таква, од дамнина поставена мисловна рамка, се движат преокупациите на современиот човек со вечната енигма на постанокот, животот и смртта. Ограничен во својата сознајна моќ, тој, како и за други тревожни прашања, своите погледи засновани врз емпириски пристап ги надополнува со доксастички стојалишта, кои не се лишени од рационална и интуитивна основа. Големата мајка, божица на плодноста од Неолитот, пронајдена и во скопско, Геа, божицата на земјата и мајка на сè што постои на неа, е главниот архетип околу кој гравитираат неговите доксастички космогонски сфаќања за универзумот (според онаа: “земја јеси, в земја отидеси”).
            Земното, а со тоа и космичкото во човековото битие традиционално се објаснувало и низ сфаќањето за магичното дејство врз него на предметите што припаѓаат на таканаречената “мртва природа”. Историјата на старите народи ги бележи верувањата во амајлиите, што кријат магична моќ, која потекнувала уште од Адама. Египќаните, на пример, ги прекривале мумиите со амајлии од злато, бронза, камен и други предмети, за кои се верувало дека ја заштитуваат бесмртноста на умрениот.   Зарем од таквото длабоко вкоренето духовно наследство и традиција, не потекнува носењето и денеска на златни предмети, на амајлии и ретки камчиња, за здравје и живот и заштита од секое зло? Зарем на таквите верувања не им ја должиме безвременската вредност на златото, дијамантите и другите ретки камења. Парадигмата на амајлијата  е создадена врз верувањето дека таквиот предмет во себе ги концентрира космичките сили кои му обезбедуваат на човекот среќа и благосостојба,  а потрагата по “каменот на мудроста”- вечен живот. 
           И денес, и во развиените земји, почетокот на животот на новороденчето е често одбележан со ставање амајлии. Таквиот обичај кај нас бил и е мошне присутен во народните верувања. Еве што вели Марко Цепенков за едно такво верување:  “При друзи многу бабиње деветиње што праат жените за да му траат децата, праат и вака: коа ќе се познаит некоја жена оти је тешка, сопрво ќе купит од три дуќани по едно парче железо за да напраит еден  обрач кај некој коач, али кај некој кантарџија (некои жени го давале на три дуќани да се допраит обрачот). Обрачот ќе бидел со конци да се закопчуа, и тешката жена ќе го носи опашан обрачот преку полојна како колан, да дури да го роди детето.Тамам коа ќе се роди детето, обрачот ќе го сопаши жената и ќе го земи бабата в рака, та ќе го држи да падни детето низ обрачот. Ете од тоа после не умирало, санким.”
            Отсекогаш фасцинирало раширеното верување во моќта на “светената вода”, чиешто користење како лечебна течност, заштитник на здравјето и среќата е забележано во најстарите книги (Библијата). Уште повозбудливи се најновите научни истражувања на процесот на кристализација на водата под влијание на милозвучни зборови или песни, зашто тие покажуваат дека таа содржи структура “која памети”. Неа ја сочинуваат минерали и кристали. Не помалку фрапантни се научните објаснувања на страдањето на луѓето откинати од родното огниште- “homesickness” – болест по домот, особено тие што во потрагата на биолошкото потекло на растројството упатуваат на претпоставката за органски копнеж по физичката средина во која е човекот роден (пред сè специфичната структура на водата што ја испил и што прва го формирала неговиот телесен состав).
            Интуитивната основа на таквите верувања, создавани како замаглени сознанија на некој низок праг на човековата свест, ќе мора бездруго да е предодредена со фактот дека физичката, материјална природа на човекот, неговиот телесен состав го сочинуваат над 60 % вода и околу 4% минерали. Тие се неоргански, природни елементи без кои не е возможен човековиот живот. Минералите се живот, еден од четирите синџири во еволуцијата на животот на земјата, покрај растенијата, животните и луѓето. И затоа сосема незаслужено се именувани со омаловажувачки назив- “мртва природа”. Не само што се тие незаменлив услов, или со други зборови- причина за животот на целата флора и фауна, вклучувајќи  го човекот, туку се појавуваат и како нужни состојки без кои не може да се замислат бројни научно-технолошки откритија кои нему му користат- од нивната употреба кај најсовремените електронски уреди до нано-технологијата. 
            Оттука, само на прв поглед мојата реч изгледа непотребно завлегување во некоја општа филозофска расправа, што нема врска со денешниов повод, промоцијата на прекрасната монографија на акад.Глигор Јовановски и неговите соработници  Блажо Боев и Петре Макревски. Се работи за капитално дело, кое слободно може да се систематизира во самите врвови на светската наука, со кое се воскрева и се гордее МАНУ и целата македонска наука. Тоа й го предава на светската научна јавност сето богатство со кое изобилствува нашата животна средина, тој непроценливо вреден трезор, кој чува и 7 уникатни минерали со раритетно значење за светската минералогија. Појавата на оваа монографија несомнено ќе влијае не само врз проширувањето на научните сознанија за минералното богатство на Република Македонија, туку и негово популаризирање, кое треба да допре и да ја подигне кај нас толку потребната еколошка свест.  Таа е книга- потсетник на космичките елементи кои го одржуваат животот како бесконечно движење и претворање на материјата во дух и обратно. Ни се обраќа нам, кратковечните смртници, што голем дел од животот трошиме на залудни работи или ситни слабости и омрази, не обѕирајќи се на материјалниот свет во нас (освен во случај на болест) или околу нас.
            Во услови на девастација на животната средина и катастрофични предвестувања на човековата иднина, станува општа должност  преземањето одговорност за состојбата на човештвото, перспективите на идните генерации и целината на природата и животот како незаменлив услов за човековото опстојување. Тоа нужно налага поместување на владејачката антропоцентричната оска кон био и еко-центричната заснованост на нашите погледи врз човекот и неговиот однос кон природата. Промовирањето на биоцентризмот како практична филозофија е почеток на градење на нова интегрална визија за правата на природата и на универзалната, космичка етика и правда, за нова “еколошка цивилизација” и “биоетичка екумена” како главна изгледност за иднината, која може да парира на неизвесностите предизвикани од деформираниот општествен развиток. Техонолошкиот ум на homo  faber, заробен со илузијата на научно-технолошки прогрес, треба да се покори на рационалниот ум на homo sapiens, кој го формулира (Јонас) новиот “еколошки императив” на следниов начин: “Постапувај така што последиците на твоето постапување ќе бидат сообразни со перманентноста на вистинскиот човечки живот на земјата”. “Ние” имаме одговорност спрема природата, amor mundi како еднострана нереципрочна одговорност.
            На тоа подучува ова капитално дело, за кое авторите, како и приредувачите, ги заслужуваат сите највисоки признанија. Се надевам дека тоа ќе најде место во билбиотеките на сите што барем од време- на време, барем кога сакаат да побегнат од опседнатоста со непотребни или споредни работи, ќе посегнат по неа за да се потсетат дека се дел од едно вечно траење.
            Честитајќи им на акад. Јовановски и професорите Боев и Макрески на оваа бележита монографија, пречекана со радост во нашата и меѓународната научна јавност, им посакувам натамошни успеси во нивната научна работа и создавањето и понатаму на уште многу вакви ретки и драгоцени кристали.