ИНСТИТУЦИОНАЛНА КРИЗА НА МУСЛИМАНСКАТА ТЕОЛОГИЈА

“Ние можеби сме повеќе во мрак што се однесува до познавањето на условите на средината, кои ја олеснуваат креативноста, отколку во однос на било кој друг аспект на проблемите... Истражувањето за општите услови на средината – културни, професионални и институционални – е проблем од прв ред и бара поголемо внимание. Ние не знаеме за некој простор во општествените науки во кој истражувањето е толку животно неопходно и за жал толку многу запоставено”.
(C.W. Taylor)

Божјата Реч постојано нé повикува да ги читаме Знаковите на Времето, со цел да се освестиме, да се научиме како со одговорност да ги читаме минатото, сегашноста и иднината, како и да размислуваме околу проблемите на напредокот и развојот, но не затворајќи се само во “умот„ на “минатото„. Ова многу добро го забележува Арнолд Хаузер кога вели: “Поимот на напредокот им бил потполно непознат на луѓето од раниот среден век; тие немале разбирање за вредноста на новото и повеќе се обидувале да го сочуваат старото и традиционалното. Беше тоа еден мирен, цврсто втемелен период на постојаната вера, која никогаш не ја губеше довербата во вредноста на својот концепт за вистината и моралните закони, која не знаеше за отпадништво од верата и конфликтите на совеста, која не го сакаше новото ниту пак и беше здосадило старото. Во секој случај, таа на таквите идеи и чувства не им даваше никаква поддршка”. Но изгледа дека нашата “теологија„ и нашите теолози значењето на напредокот го дефинираат на примитивен начин, што се докажува и во нашето време кога гледаме со што се брани верата, а не се бави со опасните знаци кои се појавуваат токму во името на “верата„ и за “верата„.
Ако некој се запраша како исламската вера опстојува кај нас, на кој начин таа се презентира, гледа, слуша, допира и што и нуди на иднината – одговор нема, бидејќи во моментов кај нас таа за жал симболизира само духовно и културно сиромаштво, па и она формалното во неа е претворено во нешто неиздржливо. Како најочигледен пример за ова е повикот на молитва (намаз), возвишениот езан, кој се претворил во врева што ја уништува и уметноста на убавиот глас, бидејќи денес на сцена се звучниците кои се пуштаат до максимум. Зар навистина муслиманите се толку глувонеми и потребни им се бучни гласови за да појдат на молитва? Или пак, зар ја изгубиле смислата за времето па не знаат дека постојат и други начини за да може се одреди или знае тоа (времето)? Ова е само еден еклатантен пример што ја докажува бедата на институционалната теологија и на теологот денес кај нас. Дали изградбата на верски објекти, од не знам кои причини, значи дека сме толку религиозни? Зар дипломаманијата претставува знак за образование и култура на верата? Треба ли да го наведам и тоа дека на нашите пазари се продава “изнамачено„ месо кое кој знае колку пати се топи и замрзнува, за навистина да се заслужи епитетот “вошлив пазар„ (Бит пазар)?! И така живееме во едно време во кое се е претворено во “талава„, па зошто верата да биде поштедена!?!
Можеби донекаде не треба да не чуди сето ова, бидејќи денес сигурно и на последниот наивец му е јасно дека во целиот свет, како едно големо село на глобализацијата, работите не одат како што треба. Додека оној нашиот така наречен Секојски врие под сенка од жаречкото сонце, неуспешно се лекува од помалку или повеќе неизлечливите акутни или хронични болести на модерното време, или банкротира под ударите на цените на храната, бензинот или наркотиците на црниот пазар, додека за цело тоа време некоја од глобалните или локални војни латентно се заканува, сигурно меланхолично размислува за “старите добри времиња„, кога овие зла не постоеја. При тоа тој можеби и се запрашува кога и зошто започна сево ова зло, и дали може да се стори нешто против тоа. После неколку секунди, минути, а ретко часови, тој ќе престане да се оптоварува со ова празно прашање и ќе се врати на патот на “секојдневните лелекања„. Иако многумина експерти многу ревно ќе докажуваат дека токму таквите прашања на обичните луѓе околу глобалните проблеми се почеток на секоја филозофија, сепак останува долг пат од изворот до истекот на вистинската мудрост. Во меѓувреме, навистина можеме да се запрашаме кои се постигнувањата на верата денес во проблемите на модерниот свет.
Но теологијата, некогаш кралица меѓу различните човечки “науки„ и дејности, веќе подогло време е останата сираче од кое сите, па дури и теолозите, некако се срамат, а неретко дури и експлицитно ја одбиваат. На нејзина сметка се натрупани големи обвинувања, така што се добива впечаток дека ниеден паметен човек не знае што да прави со ова чудо – да го отфрли на маргините на остатоците на човечката интелектуална историја или, враќајќи и го нејзиниот сјај, повторно да ја круниса на самото чело на човечката духовна еволуција.
Една од причините зошто е така сигурно се состои во фактот што теологијата е “апстрактна„ и со тоа често пати е склона кон академски изолационизам, бавењето со себе си, со за никого неинтересни теми од лично доживеаната историја. Освен тоа, времето во кое живееме направило сé оваа “несреќничка„ до темел да ја доведе до таков лош глас да дури и нејзините чеда кренат рака од неа. Меѓутоа, постои одреден број на теолози кои цврсто се држат за неа, враќајќи ги со нивната личност и дела достоинството и вербата за можностите на “потклекнатата убавица„. Но кој од нашиве простори би можел да се искачи на таа листа на, да ја наречеме, ангажирани теолози? При тоа треба да подвлечеме: теолошки ангажирани теолози, бидејќи политичкиот или групациски ангажман на некои, кои се теолози, не може да биде и најчесто ниту е поврзан со самата теологија, односно со промислувањето околу основните проблеми на модерниот свет. Затоа, тесен е кругот на луѓето, кои на најјасен и најексплицитен начин, можеби и со најголема жар, го сочувале пламенот на ангажираната критичка мисла, во разните дисциплини на судирот помеѓу теологијата и нашата горчлива реалност, значи во критичко-теолошкото промислување на нештата во современиот свет.
Иако таквата дејност би можела да изгледа како самосфатлива и непроблематична, таа, токму теолошки, а особено во нашите краишта, воопшто не е таква. Прво, во тој пристап нужно треба да се пронајде и опише суштината на современата состојба на нештата на начин истовремено теолошки релевантно, но не аутистички апстрактно и неразбирливо. Второ, зачувувајќи ја вистинската мерка на професионализмот и разбирливоста, да се имплементира здрава количина на критика, изнаоѓајќи одредена перспектива на позитивниот развој на нештата што би понудил одговорен спектар на прифатливи одговори на прашањето: што да се стори во овој помрднат свет во кој живееме. И трето, важно е да се скршат прангите на традиционалната идеологија и реторика, натоварени со доскорешното историско минато, односно да се изнајде модус како за проблемите да се разговара теолошки релевантно, а не идеолошки банално.
Ако гледаме точка по точка и на традиционален-теолошки начин, тука сме на теренот на т.н. практична теологија, која најчесто ги вклучува етиката и филозофијата на политиката, техниката и економијата, теоријата на општеството и правдата и др. Сите овие теми се во тесна врска со теолошкото-антрополошкото, а потоа и со онтолошките теолошки принципи на некој теолог.
Денес ретко кој мисли против современите текови, против статус квото во светот, а уште повеќе против оној начин на размислување што ја оправдуваа таа состојба. Денес, во виртуелното пост-капиталистичко општество на спектаклот, во основа сме заробени и колонизирани од разните виртуелни реалности кои ни го оневозможуваат восприемањето на Вистината на Реалниот Свет. А таа Вистина е сурова: еколошките, економски и енергетски кризи се пред експлодирање, исто како и конфликтите помеѓу развиениот и неразвиениот свет. Наспроти тоа, лична интелектуална (морална, етичка) одговорност е да се работи за доаѓање до Вистината на реалниот свет, каква и да е таа. За разлика од некои цинични концепти, или пак оние еутаназично-забавувачки, кои свесно или несвесно работат на еутаназијата на живиот свет, задача на теологијата е со сопствената критика да стигне до Вистината. На нивото на секојдневниот живот патот кон хуманизацијата на тој свет би требало да се движи кон патот на солидарноста и сожалението кон ближниот, на хоризонтот на толеранцијата кон другиот. Тоа што е важно е улогата на теологијата како органон за враќањето кон теолошките и културните извори, кои би ни помогнале да го изнајдеме вистинскиот пат низ шумата на привлечните рекламни симулакруми на нашата виртуелна реалност – по секоја цена.
Можеби изгледа малку патетично некој, после долги години бавење со теологија, да се разочара. Во последните дваесетина години на нашите простори се случија длабоки општествени промени, од распадот на еден наизглед стабилен (иако во себе скапан, кој се базираше исклучиво врз материјалистичката идеологија) општествен систем, преку војната со сите свои ужаси што ги донесе и раните што ги нанесе, па сé до вриечките и малку проѕирни процеси на новото општествено уредување на сите нивоа, од политиката до економијата, од науката до образованието, од законодавството до здравството и така натаму.
Не може да се каже дека во текот на изминатиот век теолозите не биле присатни во Исламската заедница. Гледајќи наназад, не може да се одрекне дека, барем во најтешките моменти, се побара и се слушна гласот на теолозите, и иако нивните мислења и поттикнувања не се прифаќаа, сепак се знаеше дека постојат. Но, таа генерација на теолози, опфатени од љубовта кон верата и свесни за личниот и општествен повик, веќе подолго време не е меѓу нас. Дојдоа нови генерации на теолози, кои имаат сé помало директно искуство за решавачките времиња по обновата на верската институција и за кризите на општествените промени, а кои се најдоа пред исти тешки предизвици, ако не и институционално, општествено и научно попобарувачки. Токму од нив се очекуваше целосно ангажирање, одекнувачки глас, нови сугестии и подиректни реагирања за тоа што се случува во верската институција и во општеството, а што се однесува на исламското разбирање на Бога и човекот, објавата и верата, единството и спасението. Но, прашањето е: каде е тој глас? Или пак околу нас бучи теолошкиот молк?
Сигурно не е тешко да се најде податокот колку теолози има во Македонија. Според податоците за оваа академска година во нашите теолошки училишта (а и во другите) на различни начини се опфатени десетици теолози. Навистина голем број на “експерти„ за верската институција, за Светата Книга и Пророкот, за религијата и верата, за милоста и спасението, за историјата и теологијата, за моралот и духовноста, за исламското право, за воспитувањето во верата и помошта во теолошките потреби! Овие лица би требало да ги знаат вистинските информации, да бидат упатени во теолошката метода и, над сé, би требало да имаат волја, љубов и широка култура за истите да ги применат за општото добро.
Не би требало да се запрашаме, прелистувајќи и читајќи ги теолошките публикации (?!?), за тоа со кои прашања се бават денес теолозите и какви одговори нудат? Дали темите со кои денес се бават теолозите кај нас се навистина релевантни за сегашноста или пак, како што понекогаш се вели, немаат врска со животот? Тука не мислам само на анализата на општествените проблеми и на теолошките анализи, но за нешто многу подлабоко, на поттикнувањата и просветлувањата, па дури и за вдахновувањата за кои теологијата е способна (и на кои е повикана), како во рамките на верската институција така и во рамките на општеството во кое живееме.
Тоа, од една страна, може да биде критички одговор (на пример за односот помеѓу верската институција и општеството), но и искористување на потребната прилика за појаснување на значајните термини на ниво на јавноста. Всушност, теолозите би требало да знаат дека постојат прикладни моменти кои, ако не се искористат, можеби на тој начин веќе никогаш нема да се вратат. Лесно ни е (а понекогаш и ни се милува) да се повикуваме на така наречените постојани теми со кои никогаш нема да престанеме да се бавиме, но токму нив треба да ги обвиеме со соодветна облека и да им ги понудиме на конкретните луѓе.
Секогаш кога се чувствува дека теологијата се оддалечила од прашањето на конкретниот живот, всушност се чувствува реата на владеечкиот опортунизам. Постои можноста, и тоа доста голема, дека тука не станува збор за некоја директна корист, туку токму за изразувањето на личната теолошка несигурност во т.н. дијалог со постмодерното време, кое сака да го изгради зданието на иднината на светот наспроти цврстите темели на објективната вистина, што конечно доведува до заморувачки страв. А пак кога теолошкиот производ е убаво обвиткан во таквиот страв, тогаш станува неприметлив и неинтересен, така што ретко кој ќе му се обрати.
Животната вредност на теологијата за поединецот и заедницата, особено за заедницата на верата, не се наоѓа исклучиво само во вредната научна работа, туку во прв ред во јаснотијата на целината и разликувањето на теолошкиот идентитет, што е неразделиво од самата личност на муслиманскиот теолог. Прочем, теологот, по дефиниција, не може да биде професионалец во прашањата на верата (всушност занаетчија!), бидејќи Бог не може да биде објект на неговата работа на начин како што се објектите на другите науки. Теологијата преку нејзината научна метода премногу има потреба од внатрешноста, разбирањето, студирањето и изведувањето одвнатре, од самиот однос што го нарекуваме вера, а која конечно е личниот слободен одговор кон Божјата понуда за спасение.
Од најраните времиња на теолошките промислувања беше јасно дека без одговорите и без изразувањето на верата од страна на теолозите нема ниту теологија. Теологот секогаш е во троен однос: кон наследството на верата, во искреното истражување користејќи се со потребни методи, и кон барањата на личната веродостојност. Просто кажано, теоретски може да се дејствува како теолог од втора рака, но таквиот теолог помалку или повеќе е раскажувач на туѓи приказни.
Теолог може да се нарече само оној кој во своите расудувања и промислувања се потпира врз Објавата, Традицијата на Пророкот а.с. и личниот иџтихад (расудување) (за што се потребни и пошироки знаења). Да се биде теолог а да не се биде покорен кон Бога (таква) е во противречност со самите термини. Меѓутоа, таа покорност поставува нови цели и трасира нови патишта. Сето тоа, теологот го изведува во широкиот аеропаг на светот, го вдахновува и не му дава мир, го приморува на одговори, промислувања и сведоштва, го охрабрува пред силите на злото и го благословува со радост.
Секој кој искрено го воочува сегашниот момент на теологијата на нашите простори лесно може да се запраша дали е пуст сон надежта за ангажирањето на теолозите во верската институција и во општеството? Не знам какви биле пријателите на Пророкот а.с., но знам дека нам ни е оставено сведоштво дека тој на заедницата на оние кои го познавале им ја доверил мисијата да тргнат (а не да стојат во место) и да учат да ја сочуваат Божјата Реч. Тој им довери да бидат посредници на неговиот мир, а тоа е можно само со вербата дека Божјата Реч е со нас до крајот на светот.
Имаме ли право да се надеваме, или барем да сонуваме, за создавањето на една нова генерација на теолози, чувствителни кон прашањата на сегашниот момент и храбри во активниот придонес за изградбата на верската институција и општеството, во согласност со основните начела на Куранот и конкретните норми според примерот на Пророкот а.с.? Секој има право да сонува, а вистинските соништа се почеток на едно подобро утре. Ако теологијата нема што да каже за сликата на светот, тогаш барем не би требала да крене рака од животниот теолошки поглед, од верскиот поглед кон светот и неговото фондирање.
Не сакам да тврдам дека кај нас не се работи. Но во овој момент повеќе ме интересира што и како се работи, и тоа во прв ред во сферата на духовната култура. Со ова не сме задоволни. Не сме, бидејќи веруваме дека може да се работи подобро и посилно. Ни требаат ангажирани нуркачи во длабочините на нашата човечка, исламска и муслиманска проблематика, постојани двигатели на застојаните води, интуитивни и остроумни повикувачи, вистински научници и теолози. Наместо традиционалните клишеа и современите галиматии ни требаат студиозни трудови, наместо маргинални погледи и информации ни требаат интуитивни и остроумни студии. Не е доволно само да се работи, зборува и пишува! Зборот денес е толку девалвиран што само прецизни содржини можат да и ја вратат довербата. И тука не станува збор само за ова или она училиште, институција или издание. Гледано од овој аспект, сите донекаде сме сонливи. Скоро секогаш пред да прочитаме некое издание кај нас, редовно знаеме што пишува во него. Бидејќи се пишува заради пишувањето, се објавува заради објавувањето. А тоа е залудна работа, мртва, бездушна.
Токму поради ова не смеат да не зачудуваат критичарите на верата со нивните “нерационални„ обвинувања, како верата е „опиум„, “непотребна за ова време„, “го загрозува националното ткиво„, “изолира од модерниот свет„ па сé до најбаналните од видот “фундаментализам„, “радикализам„ и др. За нив дури и пророците му се молеле на Бога да им прости, оти не знаат. Затоа велам дека донекаде и ние придонесуваме за таквите обвинувања, бидејќи како теолози немаме знаења или не сме подготвени на општеството да му го понудиме она што е неопходно и за кое има потреба човечката душа, како почитта, духовниот мир и културната способност, со една опиплива естетика на животот.
Затоа, нашата муслиманска заедница само може да сонува за теологот кој ќе ја открие Божјата Реч како блискост и радост на личниот повик; теологот кој нема да се одрекне од потрагата, дури и кога ќе му изгледа дека му се рушат столбовите на привидната сигурност; теологот кој ќе има храброст постојано да биде наблудувач и позитивен критичар на институцијата и општеството; теологот кој ќе знае да докаже и да го жртвува и најскапото за човекот и човештвото; теологот кој ќе знае да комуницира со филозофијата и филозофите, со поезијата и поетите; теологот кој ќе знае секогаш одново да и се восхитува на големината на неговиот повик и мисија, свесен за сиромаштвото на неговото знаење и нужноста од помошта на милоста, без која не може да ја извршува истата; теологот кој, зборувајќи им на луѓето, непрестано се обраќа кон Бога со истата радосна и искрена благодарност како и оној ден кога го одржал своето прво предавање.