ИСТОРИЈА НА ПРАЗНУВАЊЕТО НА РОЖДЕСТВОТО ХРИСТОВО

Натпреварувајќи се со Пасха во својата торжественост, празникот на Христовото Раѓање принуден е да причека, иако тој се појавил во самите први времиња на христијанството, уште во апостолскиот век. Дури е тешко и да си замислиме дека христијаните не можеле да не го празнуваат денот на раѓањето на Својот Спасител, да не се „сеќаваат“ и да не го „светат“ тој ден. Всушност, тоа ни од далеку не било така, и тоа од многу едноставна причина.

Не е случајност што христијаните уште одамна, според обичајот, не го празнуваат денот на своето раѓање, туку својот именден, денот на своето крштевање, и тоа многу пофално и трогателно. Со тоа христијаните докажувале дека не била голема радост за светот, па дури ни за нив самите, дека на земјата се родил уште еден грешник, ако во свое време не се преродел во праведник (праведник, според крајната мерка на возможност), преку Тајната на Крштението. Доколку би го немало духовното раѓање, за својот роденден христијанинот би можел да кажи заедно со многустрадалниот Јов: „Нека е проклет денот, во кој се родив, и ноќта во која рекоа – се роди дете!“ (Јов 3: 3). Овој презрителен и потценувачки поглед на денот на телесното раѓање, отсекогаш бил близок во христијанството, особено во раните векови, отколку во подоцнежните и современите. Не е лесно да се сфати ова, но навистина, древните христијани денот на раѓањето на човекот го нарекувале „ден на смртта“, и тоа звучело мошне сериозно. А за денот на смртта на мачениците најприфатлив термин бил „natalitia“ – роденден.
При еден таков поглед на роденденот, воопшто, зарем на христијаните би можело да им дојде на ум да го празнуваат и денот на раѓањето на Спасителот? Навистина, Неговото раѓање било толку многу необично, било толку среќно за светот, така што и не може да се споредува со било кое човечко раѓање на земјава. Но, тогашните христијани можеле искрено и убедително да повторуваат со апостол Павле: „Затоа ние отсега никого не познаваме по тело; иако Христа Го познаваме по телото, но сега веќе не Го познаваме“ (2, Кор. 5: 16). Христос за нив бил небесен човек, втор Адам, Господ од небесата, така што нивната мисла не можела доволно љубовно да запре на Неговото плотско раѓање. Доволно продуховени биле тогашните христијани, така што малку ги интересирала плотта. Оној, кој вниамтелно ги читал посланијата на апостол Павле, тој навистина е поразен од неговото кристално-духовно „мудрување“ за Христа, од неговиот поглед за Него, па така ќе сфатиме дека, при еден таков поглед, од точка на разбирање на Христа од таа страна, многу повеќе се сакало да се празнува Неговото Воскресение, Вознесението на небо, испраќањето на Светиот Дух, отколку Неговото раѓање „по плот“...
Без преувеличување, слободно може да се кажи дека древната Црква била принудена од надворешните влијанија да востанови празник во чест на тој настан, но лесно можеме да заклучиме дека многу порано, пред да се празнува празникот на раѓањето, Црквата почнала да го празнува денот на Неговото крштевање. Но, и овој ден таа почнала да го слави не целосно по своја волја. Во раната Црква, овој празник почнале торжествено да го слават еретиците – гностици, а бил воведен затоа што тие му придавале многу големо значење во животот на Спасителот на Неговто крштение. Климент Александриски (III век), со тон на некакво неодобрување говори: „Следбениците на Василид го празнуваат и денот на Неговото (Христовото) крштение, поминувајќи ја целата претходна ноќ во читања“ (Стромати). Од друго место, од истиот писател, го дознаваме погледот и ставот на василидијаните за настанот на Христовото крштение: „Бог Го испратил својот Ум, првиот извор на Божеството, и тој како гулаб слегол во Јордан на исуса, Кој дотогаш бил прост човек, подложен на гревот“. И, треба да се кажи дека, во ереста, особено во гностицизмот, христијаните биле привлечени не од нивното богослужење или мудрување, туку од изобилството на хармонични и убави песни и пеења. Затоа било потребно на гностичкиот празник да му се стави противтежа, свој празник, дотолку повеќе што основата на таквиот празник се базирала не на нешто друго, туку на самото Евангелие, па тогашната Православна Црква  востановила и кај себе торжествен празник во чест на Христовото крштение и го нарекла Богојавление, нагласувајќи ја мислата и догмата дека во тој ден Христос не постанал Бог, туку се јавил како Бог, се покажал како Бог, како Еден од Троица. Но, се мислело дека ова е недоволно, па за да се поткопа уште повеќе лажното умување на гностиците, тогашната Православна Црква кон споменот на крштението го присоединила и споменот на Христовото раѓање, така што името на денот – Богојавление, добил уште повеќе во своето вистинско значење. На таков начин, и крштението и раѓањето, се празнувале во еден ден под заедничко име – Богојавление, и тоа на 6 јануари. Најверојатно, така било во IV, V, па дури и во еден период од VI век во Палестина, Египет и други места на Исток, според сведоштвата на современите писатели (Касијан, Козма Индикоплевс и др.). Ерменската Црква, која се одделила од католичанската (соборната) во таа епоха, ја сочувала таа пракса досега. Таа го празнува денот на Христовото раѓање на 6 јануари и нема одделен празник, посветен на Неговото крштение.
Најпрво празникот на Христовото раѓање бил одделен од крштението во Римската Црква, во првата половина од IV век, според преданието, во времето на папата Јулиј. Во еден римски календар, кој е составен не подоцна од 354 година, под 25 декември е напишано: „Ден на Христовото раѓање во Витлеем“. Можеме да претпоставуваме од што било предизвикано тоа одделување и зошто се случило тоа токму во Рим. Јазичничкиот римски култ, со особена торжественост го чествувал зимскиот солстициј (зимската краткоденица), но не во оној ден, кога тоа се случувало (8-9 декември), туку го празнувал во оние дни, кога за сите станувал видлив – при крајот на декември. Празникот во чест на овој настан, најверојатно, се нарекувал ден на „Непобедливиот“, односно, ден на непобедливото сонце, кое не можела да го победи ни зимата и кое од тој ден оди кон пролетта. Во еден римски календар од IV век, токму на 25 декември, забележан е овој празник. Овој празник временски е подесен токму на овој ден, можеби токму затоа што периодот од 18-23 декември, во римскиот култ бил посветен на чествување на богот Сатурн, кој ги јадел своите деца, а чие чествување во себе носело мрачен карактер. По овој тажен празник на „богот на времето“, следувал светлиот празник на „богот на сонцето“, како што и кај нас постот му претходи на големите празници, и по победата на јазичништвото над христијанството, овој празник особено велелепно се празнувал во Рим. Особено овој празник свечено бил одбележуван во времето на императорот Јулијан Отстапник (според неговото сопствено сведоштво). За да се оттргнат христијаните од тој јазичнички празник, најверојатно, во Рим го преместиле празнувањето на Христовото раѓање од 6 јануари на 25 декември, како ден на раѓање на духовното незалезно Сонце (оттука, следователно, и именувањето на Христос како „Сонце“ во тропарот на празникот, една од најдревните духовни песни).
Во тој однос, традицијата на Рим, малку по малку, почнале да ја следат и останатите источни Цркви. Притоа, забележително е тоа што, во источните Цркви, за овој празник најпрво почнале да произнесуваат проповеди тројцата велики светители: Василиј Велики во Кесарија, Григориј Богослов во Константинопол и Јован Златоуст во Антиохија. Што се однесува до светиот Златоуст, од неговите беседи дознаваме дека тој не само што го вовел празнувањето на овој ден во Антиохија, туку, според примерот од Запад, христијаните од Исток со голема внимателност и постепеност се однесувале кон оваа новотарија. Во беседата произнесена на 20 декември 386 или 387 година, Златоустиот говорел дека на 25 декември, за прв пат тука ке се слави Христовото раѓање, кое одамна било познато на Запад, а во Антиохија гласовите за тој празник се појавиле уште десетина години пред тоа. Светиот отец дури и признава дека тој одамна посакувал да го воведе во Антиохија тој празник и тајно се молел за тоа. Во беседата на самиот празник, проповедникот изразува пријатно задоволство што собрал толку многу народ, и покрај тоа што за празнувањето на овој ден дотогаш премногу се спорело. Едни го сметале тоа за новотарија, а други приговарале и замерувале дека на Запад, уште одамна, овој ден се празнувал од Тракија до Кадикс. И покрај преданието, што се однесува за праксата во Рим, како и појавата на историјата на пренесувањето на овој празник од Запад на Исток, со ова е поврзана и следната историја: Кирил или Јувеналиј, епископ Ерусалимски, се жалел со писмото до папата Јулиј за нелогичноста во празнувањето на Христовото раѓање и крштението во ист ден: „Невозможно е да се оди и во Витлеем и на Јордан истовремено“, па молел да се испита и да се определи посебен ден за празнување на Христовото раѓање. Папата, како возвратен одговор, му ја препорачал праксата на Римската Црква – Христовото раѓање да се празнува на 25 декември. Василиј Велики му препорачал на Григориј Богослов, на Константинополскиот Собор да го востанови и озакони тоа празнување. Златоуст на ваквиот предлог дал согласност. Од Кипар бил повикан Епифаниј, кој во својство на Евреин по тело, врз основа на Писмото, требало да ја потврди правилноста на ваквата одлука.
Зарем не е ли понижено донекаде значењето на празникот, имајќи ја предвид историјата на неговото востановување и фактот дека тој се појавил како противтежа на еден јазичнички празник, и тоа најнапред во западната Црква? Но, не треба да заборавиме и на фактот дека 25 декември не е избран како ден за празнување, зашто на тој ден се родил Христос, туку тоа е направено по туѓ, локален и месен обичај. Но, таквиот заклучок би бил предвремен. Навистина, во древната Црква не бил познат не само точниот ден, туку ни месецот на Христовото раѓање. Според зборовите на Климент Александриски (III век), едни претпоставувале дека тоа се случило во мај, а други во јануари, а пак по други сведоштва од III и IV век, денот на Христовото раѓање се претпоставувало дека бил на 25 или 28 март.
Но, веќе во IV век Црквата дошла до еднодушно решение по тоа прашање, конечно одредувајќи го датумот на празнување – 25 декември. За донесувањето на една ваква одлука, Црквата ги имала предвид следниве соображенија: Месецот и денот на Христовата смрт точно ни се познати од Евангелието, а во Црквата одамна било раширено убедувањето дека Христос бил должен да живее на земјава совршен и полн број на години. Но, во јудејската традиција, возраста на човекот се смета не од моментот на раѓањето, туку од моментот на зачнувањето. Затоа, доколку Христос бил зачнат во истиот ден, во кој и пострадал, односно, во еврејската пасха (која во таа година се случило да биде на 25 март), тогаш, сметајќи оттогаш девет месеци, се добил 25 декември како датум на Христовото раѓање. Овој датум го прифатил уште свети Иполит во III век, а него го штителе и свети Златоуст и блажениот Августин.
На таков начин, веројатноста дека настанот на Христовото раѓање точно се совпаѓа со вистинскиот термин на раѓањето, кога и се празнува, е многу голема. Доколку треба да се направи усогласеност меѓу текот на природниот живот во светот и благодатниот живот, зашто пролетта како да не била погодно време за истовремено празнување на Христовото зачнување и воскресение. Според тоа, најпогоден термин за прославување на Неговото раѓање бил друг период од годината, кој бил најубав веднаш по пролетта. Не е ништо чудно, зашто и јазичниците, со целата почит што ја имале кон природата, ги прилагодувале кон таквите годишни доба и своите големи празници. Така и духовноста во православната вера, не сакала да биде во расчекор со природата, иако за своја појдовна и движечка сила имала други основи во тој поглед.
Славата на празнувањето на Христовото раѓање не претрпела понижување со тоа што обичајот на празнувањето не почнал толку рано, како другите празници, и што не почнало да се слави одеднаш во сите цркви, туку само на Запад. Потребно било да прекине гонењето на христијаните, за да можат христијаните да се научат да го вреднуваат и земниот живот и да го сметаат неговиот почеток (според крајна мерка, во Христа), исто како и крајот – смртта. Од друга страна, потребно било влијанието на потрезвениот и жив Запад врз созерцателниот Исток, за да биде вброен во кругот на христијанските празници и „еже по плоти“ Рождеството Христово.
Понатамошната историја на празникот, како и богослужбите до тоа време, преку кои до нас дошле и Типиконите и другите записи од богослужебните истражувања, можеме да ги востановиме само врз основа на општата историја на богослужението. Во современата божикна богослужба, едни од најстарите духовни песни се прокименот и стиховите од псалмите, потоа тропарите, како отпустителниот, така и тропарите од пророштвата (на паримиите).
Со воведувањето во богослужебната пракса на стхирното творештво, конечно биле напишани и стихирите, кои му прилегаат на еден таков величествен празник, како што е Рождеството Христово, но која од нив е постара, тоа е тешко да се кажи. Само првата стихира од вечерната богослужба, на „Господи воззвах“, може да биде призната за постара од IV век. Во VI век, за празникот на Рождеството Христово, од преподобниот Роман биле напишани кондакот и 24 икоси, од кои современата богослужба ги сочувала само првите два (кондакот и икосот). Што се однесува до божикната богослужба во целина, текстот, според кој се служи денес, за прв пат се сретнува во Минеите од VII и VIII век.

Михаил Скабаланович
„Рождество Христово“, Киев, 1916

превод од руски јазик:
протоереј Златко Ангелески