Архим. Јеротеј С. Влахос - АРХИМАНДРИТ ЈЕРОТЕЈ ВЛАХОС- ПРАВОСЛАВНА ДУХОВНОСТ (9)

АРХИМАН ДРИТ ЈЕРОТЕЈ ВЛАХОС- ПРАВОСЛАВНА ДУХОВНОСТ

ЗАКЛУЧОК

1. Оваа книга нема за цел да прави подробна анализа на сите аспекти на православната духовност. Таа попрво е еден краток вовед кој сака да ги исцрта основните параметри на православната духовност. Читателот може потоа да се сврти кон други книги, за да ги дополни своите знаења по оваа тема.
2. Покажавме дека духовен е оној човек кој е причесен кон енергиите на Сесветиот Дух, оној кој е храм на Светиот Дух. Не станува збор за некаква апстрактна, сентиментална или разумна духовност. Пред се, носител на православната духовност е светителот, чија светост се открива низ неговото учење и мошти. Недуховниот човек, отуѓен од енергиите на Светиот Дух, се нарекува душевен и плотски.
3. Во ова се изразува и разликата помеѓу православната духовност и другите “духовности”. Православната духовност категорично се разликува од “духовностите” на Истокот и Западот. Разликата во догмата раѓа разлика во моралот. Суштината на православната духовност е во тоа што таа е терапевтска. Таа ја лекува човечката болест и создава личности.
4. Говорејќи за терапија, ние го имаме во предвид лекувањето на срцето, кое е центар на човечкото постоење. Не станува збор за надворешно лечење, а за внатрешно, срдечно. Во состојба на болест умот се распрснува /распилјава/ и низ сетилата се расејува по светот, поистоветувајќи се со разумот. Затоа повторно треба да се врати во срцето, кое и го лечи православната духовност. Од оваа причина Православната црква се нарекува лекувалиште, лекувалиште на душата во вистинска смисла.
5. Православната црква не учи само за неопходност од исцелување, но и го формулира начинот за негово достигнување. Бидејќи човекот има нечист ум, тој треба успешно да ги помине трите етапи во духовниот живот - очистувањето на срцето, просветлувањето на умот, и обожувањето. Допирните точки на Православието не се со философијата, а со практичните науки и најмногу со медицината. Ефективноста на практиката на лекувањето на Православната црква може да биде потврдена со нејзините резултати. Трите етапи во духовниот живот, по суштина, се стекнување на енергијата на Света Троица - очистувачка, просветлувачка и обожувачка, затоа што и трите етапи се достигнуваат со Божја благодат.
6. Освен ова разделување (очистување, просветлување и обожување), со духовниот живот е поврзано уште и: дејството (праксата) и созерцувањето (теоријата). Тоа не се некои различни состојби од горенаведените, а истите, доколку дејството означува очистување и покајание, а созерцувањето е просветлување на умот и обожување.
7. Исцелувањето на човекот - како главна цел на православната духовност - се извршува низ црковните тајни и подвижничкиот живот. Во целото црковно предание се гледа сврзката помеѓу тајните и аскезата. Подвигот им претходи на тајните и продолжува по нив. Раскинувањето на сврзката помеѓу тајните и подвигот води или до формална и сува морализација, или до потполна секуларизација.
8. Во православната духовност не постои спротиставеност на исихастичното и социјалното богословие; светите отци не можат да бидат радикално поделени на аскети-пустиници и општествено-ангажирани. Вистинското социјално служење е последица на трезвеноста и трезвеноста е основа на реалното служење во светот. Ослободувањето на душата од помислите, страстите и тиранијата на смртта помагаат за урамнотеженоста на човекот - како психолошки така и социјално. На таков начин наоѓаат решение сите општествени, политички, еколошки и семејни проблеми.
9. Во православното предание не постои разделување помеѓу монаси и семејни луѓе, затоа што и едните и другите се должни да ги следат Христовите заповеди во својот живот. Едноставно се разликува местото на подвигот и неговата мера, додека целта е една и иста. Сите ние сме повикани да се издигнеме /возраснеме, растеме/ од образ во подобие.
10. Православната духовност е христоцентрична, затоа што во Христос е остварено ипостасното единство /соединување/ на божествената и човечката природа - неслеано и неизменливо, неразделно и /неразлачно?/. Ете зошто Христос е единствениот лек за спасение и исцелување на човекот. Но доколку Христос не може да се мисли надвор од другите лица на Света Троица и надвор од Црквата, која е Негово Тело, православната духовност истовремено е триадоцентрична и црквоцентрична.
11. Во Православната црква, која е духовно лекувалиште, е зачуван методот за лечење на човекот. И денес во Православната црква има христијани, кои го преживуваат очистувањето, просветлувањето и обожувањето. Во тоа ние ја гледаме улогата на Православната црква и православната духовност. Исцелениот човек е во состојба истовремено да најде одговор за сите свои секојдневни и социјални проблеми.

РЕЧНИК

Аскеза, подвиг (аскхсх). Така се нарекува стремежот на човекот и методот, кој го користи за да ги помине трите етапи на духовниот живот: очистувањето на срцето, просветлувањето на умот и обожувањето. Доколку ова се постигнува низ Христовите заповеди, тогаш аскезата е усилба на човекот да ги исполни овие заповеди. Така подвигот е поврзан со исполнувањето на Христовите заповеди и со исцелувањето на човекот.
Бестрасност (апаљеиа). Ова не е умртвување на страсната сила на душата (т.е. желбената и раздразнителната), а нејзино преобразување. Во нашата душа има три сили: разумна, желбена и раздразнителна. Последните две го сочинуваат страстниот дел на душата. Кога сите сили на душата се обрнуваат и насочуваат кон Бога, состојбата на душата се нарекува бестрасност.
Богословие - богослов (љеологиа - љеологој). Богословието е познание на Бога. Тоа не е плод на читање на книги и разумни вежби, а е плод на богопознанието, на личниот опит. Во исто време тоа е пат, кој води до излекување на човекот и богопознание. Богослов е оној кој го изминал патот од очистувањето на срцето до просветлувањето на умот и обожувањето. Така тој се стекнал со познание на Бога и е автентичен кога говори за Него. Богослов може да биде наречен и оној кој, без да има личен опит, го восприема опитот на отците.
Фантазија /вообразба/ (фантасиа). “Облеката од кожа” која го покрива умниот дел од душата, која го сокрива умот и го помрачува. Таа е последица од падот во грев. Аскетската усилба се состои во очистувањето на умот од енергијата на фантазијата /вообразбата/.
Грев (амартиа). На јазикот на богословието тој означува помрачување на умот. Кога умот излегува од срцето, тој престанува да има сеќавање на Бога. Станува расеан преку сетилата од светот кој го опкружува и тогаш греши. Доколку расејувањето се извршува низ дејства, тие соодветно се нарекуваат гревови. Гревот започнува со согласност и се развива во желба, извршување и страст.
Дејство - дејствен (праџхј - практикој). Дејството е опит на очистување на срцето, што е првиот стадиум во духовниот живот. Дејствен човек е оној кој се подвизува, за да го очисти своето срце. Во светоотечкото богословие дејствениот човек е /оприличаван на скотовдец-не знам/, т.е. пастир кои си ги следи животните - страсните сили на душата - и се стреми да ги опитоми.
Екстаза (екстасх). Тоа не е излегување на душата од телото, а излегување на умот од разумот и од светот кој го опкружува и негово враќање во срцето. Помеѓу психичките и мисловните енергии не се јавува напрегнатост, а само извесно ограничување на телесната активност (сон, храна и друго).
Знаење (гнњсх). Ова не е расудување, ниту разумно знаење на Бога, а личен опит од општењето со Него. Познавањето на Бога е тесно поврзано со созерцувањето на несоздадената светлина. Ова знаење е неспоредливо повозвишено од разумното и се достигнува преку обожувањето на човекот. Низ обожувањето човекот достигнува до созерцување на несоздадената светлина. Обожувањето е општење и единство на човекот со Бога. Ова единство го гарантира знаењето за Бога кое се разликува од човечките “природни” познанија.
Исихија, безмолвие (хсуциа). Ова е мир во срцето, спокојна состојба на умот, слобода на срцето од помислите, од страстите и од влијанијата на околниот свет, пребивање во Бога. Безмолвието е единствениот пат за достигнување на обожувањето. Безмолвието на телото му помага на човекот да го достигне безмолвието на умот. Безмолвник (исихаст) е оној кој, на специфичен начин, се стреми да го установи умот во срцето.
Наслада (хдонх). Задоволството кое човекот го вкусува од поседувањето на некоја ствар, идеја и друго. Сообразно со постоењето на душата и телото, постојат духовни и телесни наслади. Насладувањето, кое за своја причина го има Бога - смирува, додека насладата од гревот и ѓаволот е придружена од беспокојство. Насладата, која предизвикува чувствување на болка и вина, исто произлегува од ѓаволот и е поврзана со страстите.
Несоздадена светлина (актистон фњј). Божјата енергија која многу пати може да се согледа како светлина. Оваа енергија на Бога е славата на божеството. Се нарекува несоздадена светлина, затоа што е сјај на божествената Природа и, соодветно, не е создадена. Различна е од создадените енергии.
Обожување (љењсх). Причесност кон несоздадената обожувачка Божја благодат. Обожувањето се поистоветува и е поврзано со созерцувањето на несоздадената светлина. Се нарекува обожување по благодат, затоа што се достигнува преку Божјата благодат. Тоа е совмесно дејство (синергија) на Бога и човекот, бидејќи Бог е Оној кој дејствува, а човекот - оној кој содејствува.
Очистување (каљарсх). Очистувањето, пред се, се однесува на душата. Во светоотечкото богословие сфаќањето на очистувањето се употребува за да означи три состојби. Првото е исфрлањето на сите состојби од срцето. (Помислите се наречени така, затоа што треба да се локализирани во разумот). Второто е аскетската усилба, силите на душата (разумната, желбената и раздразнителната) да бидат доведени во соодветност со природата и натприродата, т.е. да се стремат кон Бога, а не кон противприродното. Третото е аскетскиот метод преку кој љубовта заради корист се преобразува во љубов без корист.
Тага, печал (лупх). Внатрешна душевна болка. Постои тага по Бога и тага по светот. Првата помага во духовниот раст, бидејќи произлегува од атмосфера на надеж во Бога и го потикнува човекот кон духовен подвиг. Таа има голема сила и дејственост. Втората го води човекот кон очај и психосоматска парализа.

Помисли (логисмои). Така се нарекуваат мислите, кои се соединуваат со образите и различните расудувања, провоцирани од сетилата и фантазијата (фантасиа). Од помислите гревот се развива како желба, извршување и страст. Се нарекуваат помисли, затоа што дејствуваат, пред се, во разумот (логикх).
Сеќавање на Бога (мнхмх Љеоу). Ова е непрекинато повикување на Божјото име. Сеќавањето не се отстварува на ниво на разумот, а на ниво на чистиот ум. Се достигнува и се изразува низ умната молитва.
Сеќавање на смртта (мнхмх љанатоу). Ова не е само чувствување дека некогаш ќе дојде крајот на биолошкото постоење, а најмногу - чувство за смртноста, за “облеките од кожа”, во кои се облекол човекот по падот во грев. Сеќавањето на смртта се појавува по Божја благодат и провоцира стремеж кон покајание. Освен тоа, сеќавањето на смртта е и егзистенцијално преживување на загубата на Божјата благодат.
Послушник (употактикој). Во тесната смисла на зборот тоа е монах, кој се наоѓа во послушание при соодветен старец и чија цел е исцелување и придобивање на обожувањето по благодат, на богосиновството. Во широка смисла на зборот, тоа е секој христијанин, кој живее под духовно раководство на својот духовен отец.
Просветлување (фњтисмој). По отстранувањето на сите помисли од срцето во него се враќа умот и молитвата станува непрекината. Оваа состојба се нарекува просветлување на умот. Затоа просветлувањето на умот е тесно поврзано со умната молитва.
Разумност (диакриа). Не станува збор за способноста на мозокот да расудува, а за енергијата на Божјата благодат, за харизмата, која се пројавува во чистиот ум. Разумноста, пред се, е способност за разликување на создаденото од несоздаденото, на енергијата на Бога од енергијата на ѓаволот и истовремено, способност да се разликуваат Божјите енергии од психосоматичните енергии на човекот. Благодарение на оваа харизма човекот може да определи кои состојби се емоционални, кои енергии се демонски и кое е пројавувањето на духовниот живот.
Разум (логикх). Ова е сила на душата, низ која ние го спознаваме светот кој не опкружува и влегуваме во допир со него. Со помош на умот ние стекнуваме опит во познанието на Бога, а со помош на разумот, кога е неопходно, ги изложуваме, доколку е тоа возможно, резултатите од тој опит.
Скрб /тага/ (пенљој). Силна душевна тага /печал/. Скрбта /Тагата/ по Бога е енергија на Божјата благодат, тесно поврзана со покајанието, плачот и солзите. Се нарекува, исто така, и радосна скрб /тага/, затоа што не провоцира психички аномалии, а раѓа внатрешен мир и стремеж да се живее сообразно со Христовите заповеди.
Старец (геронтај). Клирик или монах кој преку Божјата благодат му помага на послушникот да се излекува, т.е. да го помине патот од очистувањето на срцето до просветлувањето на умот и обожувањето.
Страст (паљој). Последната етапа во развитокот на гревот. Етапите во развитокот на гревот се следните: напаѓањето низ помислите, /сочетание-го нема во речник/, согласувањето, желбата, извршувањето и страста. Страста е дејство кое се повторува, во кое таа собира сила и владее со човекот. Во аскетското богословие, страста се определува како противприродно движење на силите на душата.
Созерцание - созерцателен (љеориа - љеорхтикој). Созерцанието (видението) е согледување на Божјата слава. Созерцанието е истоветно со согледувањето на несоздадената светлина, на несоздадената Божја енергија, со единството на човекот со Бога, со човечкото обожување. Така созерцанието, видението и обожувањето се тесно поврзани. Созерцанието има многу нивоа. Тоа е и осветлување, и боговидение, и продолжително богосозерцување (часови, дни, седмици, месеци). Умната молитва е првиот степен на созерцанието. Созерцателен човек е оној кој се наоѓа во таа состојба. Во светоотечкото богословие созерцателот е нарекуван “пастир на овците”.
Срце (кардиа). Тоа е центарот на духовниот живот во човекот. Тоа е местото од кое започнува патот на подвижникот во благодатта и во кое се открива Бог. Освен тоа, тоа се нарекува и центар на душевните сили и енергии (разумната, желбената и раздразнителната).
Трезвеност (нхѕх). Така се нарекува духовната будност, постојаното внимание и подготвеност да не се допушти помислата да го напушти разумот и да влезе во срцето. Во срцето треба да се наоѓа единствено умот, а не помислата. Оваа духовна будност се нарекува трезвеност.
Ум (ноуј). Овој збор се употребува со различни значења во светоотечкото богословие. Тој понекогаш ја означува душата, понекогаш срцето, понекогаш енергијата на душата. Меѓутоа, умот, пред се, е око на душата; најчистиот дел од неа, најпрефинетото внимание. Нарекуван е и умна енергија (ноера енергеиа), која не е идентична со разумот.
Умна молитва (ноера просеуцх). Молитва која се извршува во умот. Кога умот се ослободува од ропството на разумот, страстите и околниот свет, и се восредоточува во срцето, тогаш започнува умната молитва. Тоа значи дека умната молитва се извршува од умот во срцето, додека разумната молитва се извршува од разумот.
Униние (акхдиа). Духовна парализа на силите на душата; состојба во која настапува потполна рамнодушност кон молитвата, постот и воопшто - бездејственост наместо исполнување на евангелските заповеди. И бидејќи човекот е психосоматско битие, психичкото униние се одразува и врз телото. Се пројавува како психосоматска слабост и опаднатост, како психосоматска парализа.