Нвозаветни документи - дали се веродостојни?

ТЕКСТОВИТЕ НА ЛУКА

Надвор од сопствените посланија на Павле, најголемиот дел од нашите информации за него ни доаѓаат од текстовите на неговиот пријател и придружник Лука, автор на третото евангелие и на Дела на светите апостоли. Лука бил лекар по професија, и согласно со преданието што може да се следи наназад до вториот век, бил роден во Антиохија, во Сирија. Извесна поддршка за ова предание среќаваме во внатрешните евидентности во неговите текстови. Она што е сигурно е дека меѓу писателите на Новиот завет единствено тој не бил Евреин. Неговите две дела навистина се два дела од едно континуирано историско дело што ја пренесува историјата за изворот на христијанството од времето на Јован Крстител па сè до шеесеттата година. 
Двата дела од неговите текстови се адресирани до инаку непозната личност по име Теофил, кој очигледно имал одредено претходно познавање за христијанството и можеби бил личност со некаков службен статус, со оглед на тоа што Лука му се обраќа со титулата „честити” ‡ истата титула со која Павле им се обраќал на Феликс и на Фест, римски управители во Јудеја. Во уводот во своето евангелие, Лука ја објаснува целта на своето двотомно дело со овие зборови:
„Честити Теофиле! Бидејќи мнозина почнаа да пишуваат за настаните, што се случиле меѓу нас, како што ни ги предадоа оние, кои уште од почетокот беа очевидци и служители на словото, намислив и јас, откако испитав сè од почетокот, да ти опишам точно сè по ред, за да ја разбереш основата на учењето, на кое си се учел” (Лука 1:1‡4).
Лука ја наследил високата традиција на грчкото историско пишување и користел различни извонредни извори на информации за настаните со кои се занимавал, и покрај тоа што на некои од настаните за кои раскажува и самиот присуствувал. Ние веќе ги споменавме некои од изворите, текстуални или усни, што тој можел да ги користи. Вредноста на неговото дело може да се разбере ако го споредиме нашето релативно обемно познавање на развојот на христијанството пред 60-та година по Христа со нашето незнаење за него многу години по таа дата; навистина, по Лука немало автор кој во вистинска смисла можел да биде наречен историчар на христијанската црква сè до Евзебиј, чија Историја на црквата била напишана по Миланскиот едикт за толеранција, издаден од Константин (313 по Христа).
Но кои и да биле неговите извори, Лука добро ги искористил. Тој ја поставил својата сторија во контекст на историјата на империјата. Од сите новозаветни автори, тој е единствениот што толку многу ги споменува римските императори. Три императори (Август, Тивериј и Клаудиј)123 се споменати по име; императорот Нерон исто така се споменува124, но не со неговото лично име ‡ тој е „Кајсарот” до кој Павле сака да се жали. Раѓањето на Исус е фиксирано во времето на владеењето на императорот Август, кога цар на Јудеја бил Ирод Велики, во времето на пописот на населението во империјата.125 Почетокот на јавната служба на Јован Крстител, со која започнува проповедта на апостолот, детално е датирана со серија синхронизми во манирот на еден грчки историчар,126 потсетувајќи ги студентите по класика за синхронизмот со кој, на пр., Тукидид го датира формалниот почеток на Пелопонеската војна во почетокот на втората книга од својата Историја. На страниците со текстовите од Лука се споменуваат имиња на важни личности од еврејскиот и од паганскиот свет; покрај императорите, се споменуваат римските гувернери Квиринеј, Пилат, Сергиј Павле, Галио, Феликс и Фест; Ирод Велики и некои негови потомци ‡ Ирод Антипа, тетрархот на Галилеја, царевите-вазали Ирод Агрипа И и ИИ, Верникиј и Друсила; водечки членови на еврејската свештеничка каста, како што се Ана, Кајафа и Ананија; Гамалиел, најголемиот тогашен учител и фарисејски водач. Автор кој својата историја на ваков начин ја поврзува со поширокиот контекст на светската историја, се излага на проблеми доколку не е доволно внимателен; тој на своите критички настроени читатели им дава многу шанси да ја тестираат точноста на неговите искази.
 Лука го презел тој ризик и извонредно го издржал тестот. Еден од најзначајните знаци на неговата точност е неговото уверливо познавање на точните титули на сите личности споменати во неговите текстови. Во негово време, тоа воопшто не била лесна задача каква што е во нашето време, во кое е многу едноставно да се дојде до неопходни информации од соодветни книги. Точноста на различните титули од римската империја што ги споменувал Лука, може да се спореди со лесниот и сигурен начин на кој некој од Оксфорд, во нормална комуникација, ги споменува челниците на оксфордските колеџи со нивните точни звања ‡ проректор на Ориел, управител на Баилјел, ректор на Ексетер, претседател на Магдален итн. Оние што не го познаваат Оксфорд, меѓу кои спаѓа и авторот на оваа книга, не можат да се чувствуваат сигурни во мноштвото оксфордски звања. Но дополнителен проблем за Лука бил фактот што титулите често не останувале исти во подолг временски период; управувањето со некоја провинција можело да премине од надлежност на сенатот во директна надлежност на претставникот на императорот, па во тој случај со неа не управувал проконзул, туку императорски легат.
 Кипар, на пример, кој бил империска провинција до 22-та година по Христа, станал провинција под надлежност на Сенатот во таа година и веќе не бил управуван од страна на императорски легат, туку од проконзул. И така, кога Павле и Барнаба пристигнале на Кипар некаде во 47-та година по Христа, тие се сретнале со проконзулот Сергиј Павле (Дела 13:7), човек за кого ние знаеме нешто повеќе од разни записи и во чие семејство ‡ според сер Њиллиам Рамсаѕ ‡ христијанството се одржало со генерации.
 Слично, управници на Ахаја и на Азија биле проконзули, зашто овие провинции биле под надлежност на Сенатот. Галио, проконзулот на Ахаја (Дела 18:12), ни е познат како брат на Сенека, големиот стоички филозоф и учител на Нерон. Еден запис од Делфи, во централна Грција, во која е запишана објавата на императорот Клаудиј, според која Галио станал проконзул на Ахаја во јули 51-та година по Христа. Ахаја била под сенатска надлежност од 27-та година пред Христа до 15-та година по Христа, и повторно од 44-та година по Христа па натаму. Важно е да се истакне дека Лука, кој, општо земено, почесто ги нарекувал државите според нивните етнички или народни имиња отколку според римските називи за провинции и кој на други места ја нарекувал провинцијата Ахаја со нејзиното повообичаено име Грција (Дела 20:2), не се придржувал до својот обичај кога ги споменувал официјалните титули на губернаторите, така што Галио не го нарекувал „проконзул на Грција”, туку „проконзул на Ахаја” ‡ што била негова официјална титула.
 Споменувањето на проконзулот на Азија во Дела 19:38 е чудно. Имало само еден проконзул во тоа време, па сепак, градоначалникот на Ефес м се обратил на разлутената толпа граѓани со зборовите: „... има и проконзули”. Ние можеме да кажеме дека тоа е „генерализирана множина”, но зарем не било поедноставно да каже „... има и проконзул”? Испитувањата на хронолошките податоци откриваат дека само неколку месеци пред бунтот во амфитеатарот во Ефес, проконзулот на Азија, Јуниј Силан, бил убиен од емисарите на Аргипина, мајката на Нерон, кој во тоа време станал император (54 по Христа).128 Наследникот на Силан сè уште не бил пристигнат, што само по себе ја објаснува неодредената изјава на градоначалникот „... има и проконзули”; но привлечно е, исто така, зборовите да се толкуваат како споменување на Хелиј и Келер, убијците на Силан, зашто тие биле одговорни за работите на императорот во Азија и можеле добро да ги ивршуваат обврските на еден проконзул во периодот меѓу смртта на Силан и доаѓањето на наследникот.
 Градоначалникот на Ефес, инаку Ефесјанин, бил службеник кој претставувал врска меѓу градската управа и админстрацијата во Рим. Началниците од Мала Азија, споменати во истата пригода (Дела 19:31), биле претставници на градовите од провинцијата која го спроведувала провинцискиот култ „за Рим и за императорот”. Дунцан сугерира130 дека бунтот се случил за време на ефескиот празник посветен на божицата Артемида, што се одржувал во март или во април; азиските началници, како врховни свештеници на царскиот култ, биле присутни на тие фестивали за да го претставуваат императорот.
 Самиот град Ефес се споменува со називот Неокорос (), „заштитник на храмот” на Артемида (Дела 19:35). Овој збор буквално значи „чистач на храм”, но почнал да се доделува и како почесна титула прво на поединци, а потоа и на градови. (Слично, во наше време Крстот на Џорџ, доделуван во почетокот на поединци во знак на почит, подоцна бил доделен и на островот Малта.) Давањето титула на Ефес од страна на Лука е поткрепено со грчки запис кој го опишува овој град како „зашитник на храмот на Артемида”.
 Театарот во Ефес во кој се собрала бунтовната толпа бил откриен од страна на археолозите и судејќи според урнатините, можел да прими околу 25000 луѓе. Како и во многу други грчки градови, театарот претставувал најпогодно место за собирање на граѓаните. Интересен археолошки наод во театарот бил еден текст од 103‡104 година по Христа, на грчки и на латински, во кој некој римски службеник Ц. Вибиј Салитарис известува дека сребрени статуи на Артемида и други статуи биле изложувани на нивни пиедестали пред секоја средба на еклесија () или на граѓаните во театарот. Ова нè потсетува на интересот што, според Дела 19:24, го имал ефескиот еснаф на занаетчии што изработувале сребрени статуи кон култот на божицата. „Сребрените светилишта” на Артемида, што тие ги изработувале, претставувале мали ниши во кои се наоѓал ликот на божицата со нејзините лавови покрај неа. Некои од тие минијатурни храмови од теракота се зачувани до ден-денес.
 Судиите од римската колонија Филипи, во Дела се наречени претори (праеторес) и тие биле придружувани од „ликтори” (лицторес) („сергеанти” според АВ131), од чии стапови Павле и Сила се здобиле со тешки рани. Точниот назив на овие колонијални судии бил „дуумвири”; но тие претпочитале многу попомпезен назив „претори” со кој се именувале судиите во другата римска колонија, Капуа, како што ни пренесува Кикерон: „Иако во другите колонии се наречени дуумвири, тие луѓе претпочитаат да се нарекуваат претори”.
 Во Солун главните судии биле нарекувани политарси, назив кој не е пронајден во постојната класична литература, но се среќава во документи како назив за судии во македонските градови, вклучувајќи го и Солун.
 Античкиот суд Ареопаг се споменува во описот на Павле на посетата на Атина (Дела 17:19, 22). Ареопагот бил најпочитуван од сите атински институции. Во петтиот век пред Христа, со развојот на атинската демократија, тој изгубил значителен дел од својата античка сила, но успеал да ја поврати во времето на Римското царство. Постои доказ дека во тоа време тој врши одредена контрола на јавните говорници,133 па затоа било нормално што Павле, кога дошол во Атина со новата доктрина, бил поканет да ја изложи пред Ареопагот (а не како што се вели во АВ, на „ридот на Ареј”, зашто, иако тоа било местото на кое се собирал судот во античко време, од каде и потекнува неговиот назив, членовите веќе не се собирале таму, туку во царската колонада на атинскиот пазар).
 Главниот службеник на Малта бил наречен поглавар на островот (, Дела 28:7), титула која и во грчките и во латинските документи важела за точно титулирање на римски управители на Малта.
 Кога Павле пристигнал во Рим тој бил предаден, според едно текстуално предание, на службеник наречен  (војник) (Дела 28:16), поистоветен од страна на германскиот историчар Моммсен со принцепс перегринорум, командир на царските гласници, меѓу кои, се чини, бил и стотникот Јулиус (Дела 27:1).
 Најверојатно Ирод Антипа, управител на Галилеја во времето на нашиот Господ, бил ословуван од страна на неговите галилејски поданици со куртоазната титула „цар” (Матеј 14:9; Марко 6:14), но наспроти неговиот татко Ирод Велики и внукот Ирод Агрипа И, тој не бил промовиран во царски статус од страна на императорот и морал да биде задоволен со пониската титула „тетрарх ()”. Лука затоа не го нарекол цар, туку го нарекувал тетрарх (на пр., Лука 3:1, 19).
 Споменувањето на Квириниј во Лука 2:2 како гувернер на Сирија во времето на раѓањето на Христос (пред смртта на Ирод Велики во 4-та година пред Христа) често се сметало за грешка, бидејќи е познато дека Квириниј станал царски легат во Сирија во 6-та година134 пред Христа и дека го надгледувал пописот споменат во Дела 5:37, кој предизвикал бунт предводен од Јуда од Галилеја. Но денес е општо прифатено дека споменатиот попис во Лука 2:1, (а) можеби се случил во времето на владеењето на Ирод Велики, (б) можеби подразбирал враќање на секој жител во своето семејство, (в) можеби претставувал дел од општиот попис во империјата и (г) можеби се одржал за време на претходниот гувернерски мандат на Квириниј во Сирија.
 (а) Јосиф нè информира дека при крајот на владеењето на Ирод (37‡34 пред Христа) императорот Август повеќе го сметал за потчинет отколку за пријател135 и дека целата Јудеја положила заклетва за верност и спрема Август и спрема Ирод.136 Спроведувањето царски попис во едно зависно царство (какво што било Јудеја за време на владеењето на Ирод) не е единствено; за време на владеењето на Тивериј бил извршен попис во зависното царство Антиохија во источна Мала Азија.
 (б) Обврската на секој жител да биде запишан во местото на раѓање, што било причина Јосиф да се врати во Витлеем, била илустрирана во еден указ од 104 година, во кој Вибиј Максимус, римски префект во Египет, запишал: „Се ближи пописот на домаќинствата, поради што е потребно да се известат сите оние што од каква било причина се далеку од своите административни окрузи да се вратат дома за да бидат присутни при пописот и да останат на своите имоти”.
 (в) Постојат докази од повеќе извори за одржување пописи во различни делови на Империјата во периодот од 11 до 8 година пред Христа, при што најважни се доказите од папирусите за пописот во Египет.
 (г) Постои солиден доказ од повеќе документи дека со преземањето на службата во Сирија во 6 година по Христа, Квириниј по вторпат станал царски легат. Првиот случај бил кога тој командувал при походот против Хоманаденсијаните, планинско племе од Мала Азија, во периодот од 12 до 6-та година пред Христа. Но во нашиот извор не е недвосмислено изнесено во која провинција, во тие рани години, тој бил царски легат. Сер Њиллиам Рамсаѕ докажува дека се работело за Сирија.139 Меѓутоа, ние имаме континуирани записи за управителите со Сирија во тоа време, меѓу кои нема место за Квириниј; Рамсаѕ сугерира дека тој бил поставен како дополнителен и вонреден легат за воени цели. Од друга страна, постојат добри докази врз основа на кои може да се верува дека неговото прво назначување за царски легат било во Галатија, а не во Сирија.140 Прашањето сè уште не е конечно затворено, така што е најдобро да се следат оние коментатори и граматичари што стихот Лука 2:2 го превеле како: „Тој попис се одржал пред пописот што го спровел Квириниј, управителот на Сирија”.
 Од страна не некои аналитичари била откриена друга наводна грешка во Лука 3:1, каде што за Лисаниј се вели дека бил тетрарх во Авилинија (западно од Дамаск) во петнаесеттата година од владеењето на Тибериј (27‡28 година по Христа), со оглед на тоа што од други историски извори е познато дека Лисаниј од Авилинија имал царска титула и дека бил погубен по налог на Марко Антониј во 34-та година пред Христос. Меѓутоа, наскоро бил пронајден доказ за постоење на друг Лисаниј од подоцнежно време, кој ја носел титулата тетрарх, од еден запис во кој е забележено посветувањето на некој храм „за спасение на царските владетели и нивниот дом од Нимфеј, ослободениот роб на тетрархот Лисаниј”. Референцата „царските владетели” ‡ заедничка титула дадена само на императорот Тивериј и на неговата мајка Ливија, вдовицата на Август ‡ ја ограничува датата на записот на периодот од 14-та година (годината во која Тивериј станал цар) и 29-та година по Христа (годината на смртта на Ливија).142 Според јачината на овој и на другите докази, можеме да бидеме сосема задоволни со оценката на Едуард Меѕер, дека наводите на Лука за Лусаниј се „целосно точни”.
 Можеме да споменеме и еден пример како античките монети фрлаат светлина на текстовите од Новиот завет. Датата на која прокураторот Феликс бил заменет со Фест (Дела 24:27) била предмет на дебатирање меѓу историчарите. Но постои доказ дека за време на петте години на владеењето на Нерон (кое завршило во октомври 59 година) во Јудеја била воведена нова метална монета и најприродна пригода за нејзино промовирање била токму споменатата промена на прокураторот. Со горе споменатиот запис од Делфи, кој ја детерминира датата на прогласувањето на Галио за проконзул на Ахаја (а со тоа и хронологијата на евангелизацијата на Коринт од страна на Павле, забележана во Дела 18), и со овој нумизматички доказ за датирањето на назначувањето на Фест за прокуратор на Јудеја во 59-та година по Христа, ние сме во позиција да ги датираме некои од најважните моменти од кариерата на Павле. Во така поставена рамка, фактите од Дела совршено се вклопуваат.
 Точноста што Лука ја демонстрирал при опишувањето на деталите, а којашто претходно ја изнесовме, се однесува и на поопштата сфера на локалниот колорит и на атмосферата. Тој секогаш ја прикажува вистинската атмосфера. Ерусалим со толпите избувливи и нетолерантни жители е во силен контраст со Антиохија, прометен трговски центар на Сирија, во кој се дружат луѓе од различни вери и националности, и во кој се ублажуваат острите разлики, така што не нè изненадува што првата нееврејска црква била установена токму во Антиохија од Евреи и од припадници на нееврејски народи што се собирале во братска толеранција и пријателство.144 Потоа, тука е Филипи, римска колонија со своите суетни судии и со своите граѓани коишто толку многу се гордееле што станале римски граѓани; и Атина, со своите бескрајни расправи на пазарот и со неизгасливата жед за секоја новост ‡ жед заради која триста до четиристотини години порано биле критикувани нејзините државници.145 Потоа, тука е Ефес со својот храм посветен на Артемида, едно од седумте светски чуда и со толку многу свои граѓани што зависат од култот спрема големата божица; со својата репутација за празноверие и магија ‡ репутација што толку многу била распространета во античкиот свет, што општото име за текстовите посветени на магии било Епхесиа граммата („Ефешка литература”). Тоа, без сомнение, биле свитоци што содржеле записи за магиските обреди, и коишто биле јавно спалени кога Павле енергично ја проповедал верата што ги ослободува луѓето од суеверениот страв (Дела 19:19).
 Три секции од Делата се општопознати како „ние-секции”, бидејќи во нив писателот нагло преминува од раскажување во трето лице во раскажување во прво лице множина, со што ненаметливо, но недвосмислено укажува дека во одредени моменти самиот тој присуствувал на настаните што ги опишува.146 Од овие „ние-секции” веројатно најинтересна е последната, во која се содржи најголемата сторија за патувањето на Павле и на неговите придружници од Палестина за Италија, како и за бродоломот. Оваа сторија е наречена „еден од најпоучните документи за вештините на античките морнари”.147 Класично дело на англиски за споменатите настани е Тхе Воѕаге анд Схипњрецк оф Ст. Паул (Патувањето и бродоломот на св. Павле), објавено во 1848 (4 издание во 1880), од Јамес Смитх од Јорданхил, кој бил искусен едриличар и добро го познавал оној дел од Медитеранот по кој пловел бродот на Павле. Смитх посведочил за извонредната точност на описот на Лука на секој сегмент од патувањето и бил во можност да го одреди, според деталите дадени од Лука, точното место на брегот на Малта на кое најверојатно се случил бродоломот.
 Од описот на Лука за нивниот престој на Малта (Дела 28:1‡10), Харнацк заклучува дека „од Дела 28:9 и понатаму со голема сигурност може да се изведе заклучок дека самиот автор извршувал лекарска практика на Малта”, и по истражувањето на јазикот на стихот, тој објавил дека „целата сторија за престојот на раскажувачот на Малта е прикажана во медицинска светлина”.
 Сиве овие докази за точноста не се случајни. Човек чија точност може да се потврди во сферата во која сме во можност да ја тестираме, веројатно ќе биде точен дури и во случаи кога начините со кои точноста може да се тестира не ни се достапни. Точноста е навика на умот и ние знаеме од позитивно (или од негативно) искуство дека за некои луѓе точноста е навика, токму како што за други е обичај да не бидат точни. Записите на Лука ни даваат за право да го поместиме меѓу писатели на кои точноста им е навика.
 Сер Њиллиам Рамсаѕ, кој посветил многу плодни години на археолошки истражувања во Мала Азија, го потврдил личното и точно познавање на Мала Азија и на Источна Грција во времето во кое се напишани неговите дела. Кога Рамсаѕ почнал да се занимава со археологија, во доцните седумдесетти години од деветнаесеттиот век, тој бил убеден во вистинитоста на тогаш популарната Тубингенска теорија дека Дела на светите апостоли се напишани во средината на вториот век, но постепено бил принуден целосно да ги смени своите гледишта поради несоборливиот доказ од фактите откриени во текот на своите истражувања.
 Иако во своите последни години Рамсаѕ бил убеден дека ја облекол наметката на познат апологет кој ја брани веродостојноста на новозаветните документи, оценките што ги објавил на тој начин биле оценки што тој претходно ги оформил како научник ‡ археолог и како студент на античка класична историја и литература. Тој не зборувал непромислено и не глумел пред религиозната публика кога го искажал гледиштето дека „историјата на Лука е ненадмината во поглед на нејзината веродостојност”149; тоа е рационален заклучок до кој го довеле неговите истражувања, и покрај фактот дека започнал со сосема поинакво мислење за историскиот кредибилитет на Лука. Неговиот созреан суд бил искажан со следниве зборови:
„Лука е историчар од прв ранг; не само што неговите искази за фактите се веродостојни, туку тој имал и вистинско историско чувство; тој го фокусирал својот ум на идејата и на планот што управувале со развојот на историјата, и го приспособил обемот на одреден текст според важноста на настанот кој бил опфатен со него. Тој ги спознал важните и критични настани и ја покажал нивната вистинска природа со подолги описи, додека малку се задржувал или сосема ги изоставал нештата што немале важност за неговата цел. Накратко, овој автор треба да се вброи меѓу најголемите историчари”.Секој историчар нема да се согласи со оценката на Рамсаѕ за техничката способност на Лука како историчар; но точноста на неговото детално раскажување е нешто што може безброј пати да се проверува. По Рамсаѕ, истражувањето во сферата во која се формирала историската и географската заднина на текстовите на Лука сè уште не е спроведено, но нашиот респект спрема веродостојноста на текстовите на Лука продолжува да расте со зголемувањето на сознанијата од таа сфера. Што и да се каже за Рамсаѕ, никој нема да биде поттикнат да го обвини искусниот американски научник д-р Хенрѕ Ј. Цадбурѕ за апологетство. Зашто, кога Цадбурѕ, по долгата и видна кариера, во рамките на која дал извонреден придонес во проучувањето на Лука и на Дела на светите апостоли, ги одржал Лоњелл-овите предавања за 1953 на тема Книгата Дела на светите апостоли и историјата, тој создал фасцинантно дело кое само може да го засили восхитот на читателот за дострелот на Лука. Книгата на д-р Цадбурѕ навистина може да се поздрави како достојно продолжение на најдобрите достигнувања на Рамсаѕ.
Историската веродостојност на текстовите на Лука навистина биле признати од голем број библиски критичари чии гледишта навистина биле слободоумни. А тоа е заклучок од голема важност за оние кои на Новиот завет гледаат како историчари. Бидејќи текстовите на Лука го покриваат периодот на животот и смртта на нашиот Господ, како и првите триесет години на христијанската црква, вклучувајќи ги годините во кои биле извршени најголемите мисионерски дела на Павле и во кои биле напишани најголемиот дел од неговите зачувани посланија. Двата дела на историјата на Лука навистина го поврзуваат Новиот завет во целина, неговото евангелие зборува за истите настани како и другите евангелија, а неговите Дела им ја обезбедуваат историската заднина на посланијата на Павле. Сликата што ни ја дава Лука за појавувањето на христијанството, општо земено, се совпаѓа со сведоштвата од другите три евангелија и со посланијата на Павле. Тој ја поставил таа слика во историска рамка на начин кој неизбежно би довел до нејзино разобличување доколку самото дело претставувало дело на еден романтичар, но тоа дело, всушност, овозможува проверка и потврда ‡ врз историски темели ‡ на веродостојноста не само на неговите текстови, туку, во најмала рака, и проверка на главната контура на изворите на христијанството што ни е пренесено преку Новиот завет како целина.

најдеме опис на востанието како во неговата Јудејска војна (2. 8), така и во Еврејски древности (18:1). Јосиф раскажува и за измамникот Тевда (Ант. 20.5.1) кој се јавил веднаш по 44-та година по Христа, но Тевда што го споменува Гамалиел дејствувал пред галилеецот Јуда (6-та година по Христа), а во секој случај зборовите на Гамалиел биле искажани меѓу 30 и 33-та година. Не треба да мислиме дека Лука направил анахронизам толкувајќи го погрешно Јосиф (постојат добри докази дека Лука ги немал читано делата на Јосиф); самиот Јосиф ни вели дека во времето на смртта на Ирод Велики (4-та година пред Христа) имало многу такви настани во Јудеја,172 така што активноста на Тевда (што не било ретко име), кого што го споменува Гамалиел, можеби се однесувала на тој период.
Гладот што настапил во деновите на Клаудиј (Дела 11:28) исто така се споменува од страна на Јосиф; ако Лука ни кажува како по тој повод христијаните од Антиохија м праќаат помош на црквата во Ерусалим, Јосиф ни раскажува како по ист повод Елена, еврејската царица-мајка од Адијабена, град североисточно од Месопотамија, купувала жито во Александрија и смокви од Кипар за да им помогне на гладните жители на Ерусалим.173
Ненадејната смрт на Ирод Агрипа И, што ја споменува Лука во Дела 12:19‡23, е забележана и од страна на Јосиф (Ант. 19.8.2), така што описот генерално се вклопува во рамките на описот на Лука, иако двата описа се сосема независни еден од друг. Еве ја сторијата раскажана од Јосиф:
За време на тригодишното владеење со цела Јудеја, Агрипа дошол во градот Кесареја, кој порано се викал Град на Стратус. Тука приредувал претстави во чест на Кајсарот, установувајќи го тој чин како празник за благосостојба на императорот.174 Заедно со него пристигнале мноштво чиновници од провинцијата, како и оние што биле унапредени на некоја истакната позиција. На вториот ден од прославата, тој облекол наметка што целосно била направена од сребро, со прекрасна плетка и пристигнал во театарот уште в зори. Кога првите сончеви зраци паднале на облеката, среброто блеснало со прекрасен сјај, што кај оние што гледале во него предизвикало страв и растрепереност. Оние што му се додворувале, веднаш извикале од различни страни, со зборови кои ‡ за волја на вистината ‡ не му оделе во прилог, обраќајќи му се како на бог и величајќи го со солзи: ,Биди милостив! Ако досега те почитувавме како човечко битие, отсега знаеме дека си над смртната природаж.
Царот не ги прекорил, ниту ги отфрлил нивните безбожни додворувања. Но погледнуваќи по извесно време угоре, тој здогледал був на едно јаже оптегнато над неговата глава и веднаш во него препознал гласник на зла судбина, како што еднаш порано бувот му навестил среќа175, и во срцето му се вовлекла тага. На тоа се надоврзала и болката во стомакот којашто започнала со жесток напад... Така, тој веднаш бил пренесен во палатата, а наоколу брзо се проширила веста дека набргу ќе умре... И по петдневно постојано страдање од болка во стомакот, тој го предал животот, на возраст од педесет и четири години, во седмата година од своето владеење. 
Паралелите меѓу двата настана се очигледни, како што е очигледно и отсуството на договор меѓу двајцата автори. Лука ја опишува ненадејната судбина на царот велејќи, на библиски јазик, дека „го порази ангел Господов”; нема потреба да се смета дека има некакво значење во фактот што грчкиот збор за „ангел” () во описот на Лука значи исто што и зборот „гласник” употребен за бувот од Јосиф, иако некои рани христијански отци сметале дека е така. Жителите на Тир можеле да го искористат тој празник за да се помират со царот.
Општо земено, можеме да изведеме споредба меѓу двата описа дадени од страна на непристрасниот историчар Едуард Маѕер: „Според описите, податоците и општата концепција, двата описа се во целосна согласност. Со своите многу интересни детали, коишто воопшто не можат да се објаснат како „тенденција” или како народно предание, описот на Лука дава гаранција дека е, во најмала рака, исто толку веродостоен како и описот на Јосиф”.176 
Што е уште поважно, Јосиф го споменува Јован Крстител и Јаков, братот на нашиот Господ, регистрирајќи ја нивната смрт на начин кој очигледно е независен од Новиот завет, така што тука не постои сомнение дека се работи за христијанска интерполација во некој од стиховите. Од Еврејски древности 5.2 дознаваме како Ирод Антипа, тетрархот на Галилеја, бил поразен во една битка од Арета, цар на Набатеја, таткото на првата жена на Ирод, којашто тој ја напуштил поради Иродија. Јосиф пишува:
„Некои Евреи сметаат дека војската на Ирод била поразена од Бог и дека тоа всушност била казна за да се одмазди Јован, по прекар Крстител. Зашто, Ирод го беше убил, иако Јован бил добар човек и ги повикувал Евреите да живеат доблесно, да бидат праведни еден спрема друг и побожни спрема Бог и да дојдат да се крстат заедно.177 Тој поучувал дека Бог го прифаќа крштавањето доколку тие не се крштаваат за да издејствуваат проштевање на гревовите, туку за прочистување на телото кога душата веќе се очистила преку праведност. И кога луѓето почнале да се собираат околу него (зашто биле длабоко трогнати кога ги слушнале неговите зборови), Ирод се исплашил дека неговата сила на убедување на луѓето, која очигледно била голема, може да доведе до бунт, бидејќи луѓето биле подготвени да го следат во сè. Затоа наумил дека е подобро да го затвори и да го погуби пред да предизвика немири, отколку подоцна, кога немирите ќе ескалираат, да се кае зошто дозволил да дојде до неволји. Поради таквото сомнение на Ирод, Јован бил испратен во пранги во Махер, тврдината што ја споменавме погоре, каде што бил погубен. Евреите верувале дека несреќата што ја задесила војската е одмазда за Јован, односно дека Бог сакал да му нанесе зло на Ирод.
Постои јасна разлика меѓу овој опис и описот во евангелието: според Марко 1:4, Јован „проповедал покајно крштавање за проштавање на гревовите”, за разлика од Јосиф кој тврдел дека крштавањето што го правел Јован не било заради простување на гревовите; кај Јосиф, на чинот на погубувањето на Јован му е дадено политичко значење, додека во евангелието погубувањето е резултат на осудувањето на бракот на Ирод со Иродија од страна на Јован. Сосема е веројатно дека Ирод сметал дека со затворањето на Јован ќе убие две птици со еден камен; а што се однесува до разликите во врска со значењето на крштавањето што го вршел Јован, независните обичаи што можеме да ги следиме преку Новиот завет се впечатливо едногласни, и освен што се појавиле порано од описот даден од Јосиф (Еврејските древности биле објавени во 93 година по Христа), тие ни даваат и поверодостоен опис од религиозно-историска гледна точка. Јосиф, всушност, како да сакал на Јован да му ја припише доктрината за крштавање што ја имале Есените, каква што ни е позната денес од кумранските ракописи. Но генералната рамка на сторијата дадена од Јосиф го потврдува описот од евангелието. Текстот од Јосиф им бил познат на Ориген (околу 230 година по Христа) и на Евзебиј (околу 326 година по Христа).178
Подоцна, во Еврејските древности (20.9.1) Јосиф ги опишува горделивите постапки на првосвештеникот Ананиј по смртта на прокураторот Фест (61 година по Христа) со овие зборови:
„Но помладиот Ананиј кој, како што рековме, станал првосвештеник, бил безобразен по карактер и исклучително дрзок; тој бил следбеник на садукеите, кои се остри во осудата на сите Евреи, како што веќе покажавме. Бидејќи имал таков карактер, Ананиј помислил дека сега има добра можност ‡ бидејќи Фест бил мртов, а Албон сè уште бил на пат; така тој го собрал Советот на судиите и го извел пред него братот на Исус, таканаречен Христос, чие име било Јаков, заедно со некои други, а откако ги обвинил за прекршување на законот, ги ослободил пред да бидат каменувани”.
Овој пасус, сличен на претходниот, исто така им бил познат на Ориген и на Евзебиј.179 Сторијата за смртта на Јаков Праведниот (како што беше наречен братот на Господ) подетално е дадена од Хегесип, еврејски христијански автор, приближно во 170-та година.180 Описот даден од Јосиф е важен главно затоа што тој го нарекува Јаков „брат на Исус, таканаречен Христос”, на начин кој укажува дека тој претходно веќе го споменал Исус. И ние среќаваме споменување на Исус во сите постојни копии на текстовите на Јосиф, таканаречените Тестимониум Флавианум во Еврејските древности 18.3.3. Тука Јосиф изнесува некои од проблемите што го обележале владеењето на прокураторот Пилат, и продолжува:
„И во тоа време се појавил Исус, мудар човек, доколку навистина можеме да го наречеме човек; зашто тој навистина правел чудесни дела и бил учител на луѓето што ја примиле вистината со радост. Тој привлекол многу Евреи, а исто толку и Грци. Тој човек бил Христос. И кога Пилат го осудил на распнување, по обвинувањето поведено против него од главните луѓе меѓу нас, оние што го сакале од самиот почеток не престанале и понатаму да го сакаат; зашто Тој им се јавил на третиот ден, повторно жив, како што претскажале божествените пророци, а и илјадници други прекрасни нешта зборувале за него: па дури и денес постојат христијани, како што биле наречени по него”.    
 Ова е превод на текстот од стихот каков што е зачуван до денес, и ние знаеме дека стихот гласел исто и во времето на Евзебиј, кој двапати го цитирал.181 Една од причините зошто многумина решиле да сметаат дека во овој стих е извршена интервенција од страна на христијани е тврдењето на Ориген дека Јосиф не верувал дека Исус е Месија, ниту пишувал за Него како таков.182 Во секој случај, сигурно е дека Јосиф не бил христијанин. Но изгледа необично дека писател кој не е христијанин би користел изрази нагласени погоре со коси букви. Па сепак, не може да се приговори нешто на текстот на цитираниот стих врз основа на текстуалниот критицизам; очигледноста од ракописот е еднозначна и доволна, како што, впрочем, е случајот со сè друго во текстовите на Јосиф. Можно е Ориген да го познавал стихот во изворниот облик во кој недостасувале деловите нагласени со коси букви.183 Бидејќи текстот на Јосиф бил пренесен од христијани, а не од Евреи, не треба да нè изненади ако споменувањето на Исус со текот на времето добило повеќе христијански призвук.
 Меѓутоа, ако повеќе се задлабочиме во секциите истакнати со коси букви, можеби ќе ни звучи чудно ставот дека не е можно оти Јосиф тоа го рекол на шега. Доколку навистина можеме да го наречеме човек може да претставува саркастично посочување на христијанското верување во Исус како Божји Син. Тој човек бил Христос може да значи едноставно дека се зборува за Исус кој обично бил нарекуван Христос. Една таква референца во секој случај е имплицирана со подоцнежната реченица дека христијаните така биле наречени по Него. Што се однесува до третата нагласена секција којашто е поврзана со воскреснувањето, нејзината цел можеби едноставно била да се регистрира она што го тврделе христијаните. Некои остри критичари не наишле на проблем да го прифатат Тестимониум Флавианум таков каков што е познат.184 Пасусот сигурно содржи неколку карактеристични одлики на дикцијата на Јосиф, како што истакнал д-р Х. Ст. Јохн Тхацкераѕ (водечки современ британски авторитет за текстовите на Јосиф)185 и други.
 Исто така, било истакнато дека изоставувањето на зборовите и на кратките фрази претставува карактеристика на текстуалната традиција на Еврејските древности,186 што го олеснува прифаќањето на сугестијата дека зборот „таканаречен” е изоставено пред „Христос”, како и некои изрази како што се „како што рекле тие”, или, веројатно, „како што велат тие” по „зашто Тој им се јавил”.187 Двете укажувања за корекции во текстот се привлечни, особено последната, бидејќи самата фраза „таканаречен Христос” се јавува во пасусот во кој Јосиф ја споменува смртта на Јаков.
Заслужува да се споменат и две други корекции на текстот. Една е корекцијата сугерирана од Тхацкераѕ, дека наместо зборот „вистината” (грчки ) треба да стои зборот „чудни работи” (грчки ). Друга е корекцијата сугерирана од д-р Роберт Еислер, според кој некои зборови се испуштени од почетокот на пасусот што изворно започнувал со реченицата: „И во тоа време се појави извор на нови неволји, некој Исус”. Ако ги прифатиме овие корекции, ќе го добиеме следниов изглед на текстот:

„И во тоа време се појавил извор на нови неволји,некој Исус, мудар човек. Тој правел чудесни дела и бил учител на луѓето што примиле чудни работи со радост. Тој привлекол многу Евреи, а исто толку и Грци. Тој човек бил таканаречен Христос. И кога Пилат го осуди на распнување, по обвинувањето поведено против него од главните луѓе меѓу нас, оние што го сакале од самиот почеток не престанале и понатаму да го сакаат; зашто Тој им се јавил, како што велат тие, на третиот ден, повторно жив, како што претскажале божествените пророци, а и илјадници други прекрасни нешта зборувале за него: па дури и денес постојат христијани, како што биле наречени по него”.
Текстот со коси букви во овој пасус ги означува корекциите. Оваа верзија на Тестимониум е ослободена, со една или со две интервенции, од проблемите што ги има традиционалниот текст, но ја зачувува (па дури и ја зголемува) вредноста на пасусот како историски документ. Белегот на презирот е повеќе истакнат, како резултат на интерполациите; и завршната реченица ‡ „христијани” ‡ не е неконзистентна со верувањето дека, иако тие сè уште не исчезнале, тоа можеби наскоро ќе се случи.
Затоа, имаме особено добра причина да веруваме дека Јосиф го споменал Исус, давајќи сведоштво (и) за времето на Неговото дејствување, (ии) за Неговата репутација како човек кој прави чуда, (иии) дека е брат на Јаков, (ив) за Неговото распнување во времето на Пилат, а врз основа на приговорот од еврејските водачи, (в) за Неговото тврдење дека е Месија, (ви) за тоа дека е основач на христијаните и веројатно (вии) верувањето во Неговото воскреснување од мртвите.

ГЛАВА 10

ДОКАЗИ ОД РАНИТЕ
НЕЕВРЕЈСКИ АВТОРИ

Тоа беа информациите што можевме да ги извлечеме од раните еврејски текстови; сега ќе се свртиме кон нееврејски автори.
 Првиот нееврејски автор кој нè интересира е авторот по име Тал, кој околу 52-та година по Христа напишал дело во кое ја разгледува историјата на Грција и нејзиниот однос со Азија од Тројанската војна до неговото време.190 Тој бил идентификуван под тоа име од Самаритан, кој, пак, е споменат од Јосиф (Ант. 18.6.4), кој бил ослободен од статус на роб од императорот Тивериј. Јулиј Афиканецот, христијански хроничар, околу 221-та година по Христа, кому му биле познати текстовите на Тал, вели во врска со затемнувањето што ја зафатило Земјата за време на распнувањето на Христос: „Тал во својата трета книга за историијата го објаснува ова затемнување како затемнување на сонцето ‡ што, според мене, е неразумно (неразумно, се разбира, зашто не може да дојде до затемнување на сонцето за време на полна месечина, а Христос умрел за време на пасхалната полна месечина).191
Од таа референца од Јулиј Африканецот било заклучено (и) дека евангелското предание, или ‡ во најмала рака ‡ преданието за страдањето на Христос, било познато во нехристијанските кругови во Рим во средината на првиот век; и (ии) дека непријателите на христијанството се труделе да го побијат ова христијанско предание давајќи им натуралистичка интерпретација на фактите што ги изнесува преданието.
Но текстовите на Тал се изгубени; нам ни се познати единствено преку фрагменти цитирани од подоцнежни автори. Освен во текстовите на Тал, христијанството не се споменува ниту во едни други текстови од нееврејски автори од првиот век. Навистина, во Британскиот музеј постои интересен ракопис во кој е зачуван текстот на едно писмо напишано по 73-та година по Христа, но колку точно подоцна, не можеме да бидеме сигурни. Писмото било испратено од некој Сириец по име Мара Бар Серафион до неговиот син Серафион. Мара Бар Серафион бил затвореник во тоа време, но му пишува на синот за да го охрабри во барањето мудрост, и напоменува дека оние што ги прогонуваат мудрите луѓе ги снаоѓа несреќа. Тој ги наведува примерите на смртта на Сократ, Питагора и на Христос:
„Каква полза имале Атињаните што го погубиле Сократ? Ги снашла глад и несреќа како казна за нивното злосторство. Каква полза имале луѓето од Самос што го спалиле Питагора193? Набргу нивната земја се покрила со песок. Каква полза имале Евреите од егзекуцијата на нивниот мудар Цар? Набргу нивното царство престанало да постои. Господ праведно се одмаздил за овие тројца мудри луѓе: Атињаните умирале од глад; жителите на Самос биле поплавени од морето; Евреите, поразени и одведени од својата земја, живеат во целосна распрснатост. Но смртта на Сократ не претставувала негов крај; тој продолжил да живее во учењето на Платон. И смртта на Питагора не претставувала негов крај; тој продолжил да живее во статуата на Хера. Ниту, пак, смртта на мудриот Цар претставувала Негов крај; Тој продолжил да живее во учењето што самиот го дал”.
Овој писател тешко дека бил христијанин, зашто во тој случај ќе напишел дека Христос живеел за да воскресне од мртвите. Поверојатно е дека тој бил пагански филозоф кој наведувал на пат кој подоцна станал вообичаен ‡ поставување на Христос во рамки споредливи со големите антички стории.
Причината за малиот број текстови од класичната литература од првиот век во кои се споменува христијанството може лесно да се утврди. Од гледна точка на царскиот Рим, христијанството во првите сто години од своето постоење претставувало опскурно, озлогласено, вулгарно и ориентално празноверие, и ако христијанството воопшто се споменувало во официјалните документи, тоа најверојатно биле полициски записи кои (заедно со повеќето други документи од првиот век коишто би сакале да ги видиме) се изгубиле.194
Јустин и Тертулијан195 верувале дека записите од пописот, даден во Лука 2:1, вклучувајќи го и запишувањето на Јосиф и на Марија, можеле да се најдат во официјалните архиви од владеењето на Август и ги упатувале своите читатели, коишто сакале самите да се уверат во фактот за раѓањето на нашиот Господ, на тие архиви. Таквото упатување не значело дека самите тие ја провериле архивата, туку едноставно дека биле сосема сигурни дека записите постојат.
Ние особено би сакале да знаеме дали Пилат испратил во Рим каков било извештај за судењето и за егзекуцијата на Исус и доколку испратил извештај, што се содржело во него. Но не е сигурно дали тој морал да испрати извештај; а доколку морал да го стори тоа, на извештајот му се губи секаква трага.
Сигурно дека некои антички писатели верувале дека Пилат испратил таков извештај, но не постои доказ дали кој било од нив некогаш навистина знаел за таков извештај. Околу 150-та година по Христа, Јустин Маченик, испраќајќи му го своето дело Одбрана на христијанството на императорот Антонин Пијо, го упатува на извештајот на Пилат, за кој Јустин претпоставувал дека мора да бил зачуван во царските архиви. „Но зборовите Тие ги прободоа моите колена и моите раце”, вели тој, „се опис на клиновите кои биле забодени на Неговите раце и на Неговите нозе на крстот; и откако бил распнат, оние што го распнале фрлале ждрепка за неговите алишта и ги поделиле меѓу себе; а дека сето тоа се случило, можете да прочитате во Дела што се запишани во времето на Понтиј Пилат”.196 Понатаму тој вели: „Дека тој ги извршил тие чуда, можете лесно да се уверите од Дела од Понтиј Пилат”.
Тогаш Тертулијан, големиот правниктеолог од Картагина, упатувајќи им го своето дело Одбрана на христијанството на римските авторитети во афричката провинција, во 197-та година по Христа, вели: „Тивериј, во чие време за првпат се појавил називот христијани, ги изнел пред Сенатот вестите од сириска Палестина, коишто му ја откриле вистината за божественоста што таму се манифестирала и го поддржал движењето гласајќи за него. Сенатот го отфрлил барањето зашто немал одобрување за тоа. Кајсарот држел до своето сопствено мислење и ја предочил заканата од опасноста што ќе произлезе доколку се обвини христијанството”.198
Без сомнение, би било прекрасно да можеме да веруваме во оваа сторија од Тертулијан за која тој очигледно смета дека е вистинита; но сторија која е толку неверојатна и недоследна со она што го знаеме за Тивериј и која настанала 170 години по самиот настан, не може да се препорача како мислење на еден историчар.
Кога влијанието на христијанството во Царството почнало нагло да се зголемува, еден од последните пагански императори, Максимин ИИ, две години пред Миланскиот едикт, се обидел да го дискредитира христијанството објавувајќи го текстот за кој тврдел дека се вистинските Дела на Пилат, во кои изворите на христијанството се претставени на невкусен начин. Тие Дела, коишто се полни со срамни тврдења за Исус, требало да ги читаат школските деца и да ги учат напамет. Тие очигледно биле измислени, како што истакнал историчарот Евзебиј;199 меѓу другите нешта, датирањата во делото се сосема погрешни, зашто е наведено дека смртта на Исус се случила во седмата година од владеењето на Тивериј (20 година по Христа), додека, пак, од сведоштвото на Јосиф200 е јасно дека Пилат не станал прокуратор во Јудеја пред дванаесеттата година од владеењето на Тивериј (да не го споменуваме сведоштвото во Лука 3:1, според кое Јован Крстител започнал да проповеда во петнаесеттата година од владеењето на Тиериј). Ние не знаеме во детали што содржат тие наводни „Дела”, зашто, нормално, со доаѓањето на Константин на власт биле забранети; но можеме да претпоставиме дека имале одредена сличност со Толедотх Ѕесху, една антихристијанска компилација популарна во некои еврејски кругови во средниот век.Подоцна, во четвртиот век, се појавила друга лажна збирка Дела на Пилат, овој пат од христијанската страна, лишена од вистината во иста мера како и Максиминовите Дела, а нивната намена веројатно била да им се спротивстават. Овој текст сè уште постои и се состои од потврдените спомени на судењето, страдањето и на воскресението на Христос; тој е запишан од Никодим и даден на чување на Пилат. (Текстот е познат и како Евангелие според Никодим.)
Најголемиот римски историчар во деновите на Царството бил Корнелиј Тацит, кој бил роден меѓу 52 и 54 година по Христа и кој ја напишал историјата на Рим за време на управувањето од императорите. На возраст од шеесет години, пишувајќи ја историјата на владеењето на Нерон (54 до 68 година по Христа), го опишал големиот пожар што го опустошил Рим во 64-та година, раскажувајќи дека нашироко се шепотело дека Нерон намерно го подметнал пожарот за да ја зголеми својата слава возобновувајќи го градот. Еве што пишува Тацит:
„Затоа, за да ги задуши гласините, Нерон ја префрлил вината на луѓето што народот ги нарекувал христијани и, гнасејќи се од нивните пороци, ги казнувал со невидена суровост. Христос, од кој тие го добиле нивниот прекар, бил погубен поради пресудата на прокураторот Понтиј Пилат за време на императорот Тивериј; а опасното празноверие било прекинато за кратко време за да се појави повторно, не само во Јудеја, од каде што потекнала неволјата, туку и во самиот Рим, каде што нашле дом сите ужасни и срамни работи на светот”.
Овој опис не изгледа како да е преземен од христијански извори, ниту, пак, од еврејски информации, зашто последните не го споменуваат Исус како Христос. За паганинот Тацит Христос едноставно било лично име; за Евреите, како и за првите христијани, тоа не е име туку титула, грчки еквивалент за семитскиот збор месија (помазаник). Христијаните го нарекле Христос затоа што верувале дека Тој бил ветениот Месија; Евреите, кои не верувале во тоа, сигурно дека не би му ја припишале таа славна титула. Тацит бил во позиција да има пристап до оние официјални информации што биле расположливи; тој бил зет на Јулиј Агрикола кој бил гувернер на Британија од 80 до 84-та година по Христа. Ако Пилат испратил извештај во Рим, Тацит веројатно повеќе би знаел за него отколку другите автори; но неговиот јазик е премногу концизен за да придонесе за расветлување на прашањето за извештајот. Меѓутоа, заслужува да се спомене еден момент: далеку од еврејските и од христијанските автори, Тацит е единствен автор од античкото време кој го споменал Пилат. Ова сигурно дека може да ја објасни иронијата на историјата дека единственото споменување на Пилат од римски историчар е во врска со улогата што ја имал во егзекуцијата на Исус!Големиот пожар во Рим е споменат, исто така, од Суетониј, кој околу 120-та година ги напишал биографиите на првите дванаесет Кајсари, почнувајќи од Јулиј Кајсар. Во Животот на Нерон (16:2), тој пишува:
„Со казната се опфатени христијани, припадници на заедница што му се предала на ново и штетно празноверие”.
 Друго можно споменување на христијанството се јавува во Животот на Клаудиј (25:4), во кое се вели:
„Бидејќи Евреите постојано правеле немири, подбуцнувани од Хрест, Клаудиј ги избркал од Рим”.
Не е јасно кој бил споменатиот Хрест; но најверојатно дека разидувањето меѓу римските Евреи во тоа време се должело на тогашното воведување на христијанството во еврејските кругови во Рим и дека Суетониј, наоѓајќи некаков запис од еврејска расправа за некој Хрест (варијанта на изговор на Христ во нееврејските кругови), погрешно заклучил дека таа личност се наоѓала во Рим во времето на Клаудиј. Како и да е, оваа изјава претставува друга потврда за она што е од наш интерес, зашто во Дела 18:1 и понатаму можеме да прочитаме дека Павле кога дошол во Коринт (веројатно во 50 година по Христа) се сретнал со човек по име Аквила и со неговата жена Присцила, кои претходно се вратиле од Рим, бидејќи Клаудиј заповедал сите Евреи да се протераат од Рим. Овој пар одиграл важна улога во раната христијанска историја; тие можеби биле и едни од основачите на црквата во Рим.
Понатамошната допирна точка меѓу Животот на Клаудиј од Суетониј и Дела е изјавата во првиот текст (18:2) дека владеењето на Клаудиј било обележано со „постојано неплодни години” (ассидуце стерилитатес) кои нè потсетуваат на пророштвото на Агав во Дела 11:28, дека „по целото Римско Царство ќе настапи голем глад; тоа навистина и се случи во времето на Клаудиј”.
Во 112-та година по Христа, Плиниј Втори (Плиниј Помладиот), управител на Витинија во Мала Азија, напишал писмо до императорот Трајан во кое од него барал совет како да се справи со проблематичната секта христијани што ги збунувала луѓето во неговата провинција. Според доказите, тој се успокоил испрашувајќи некои од нив, при што ги подложил на измачување:
„...тие имале обичај да се собираат во одреден ден пред да се раздени, при што пееле песни на Христос како Бог и меѓу себе свечено се заветувале (сацраментум) дека нема да направат никакво зло дело, дека ќе се воздржуваат од секаква измама, кражба или од прељуба, дека нема да го прекршуваат дадениот збор и дека нема да го одречат заветуваното кога ќе бидат повикани на тоа; по ова, тие се разидувале за повторно да се соберат за да го споделат јадењето, и тоа била обична и секојдневна храна”.
Без оглед што друго може да се мисли за доказите од текстовите на раните еврејски и нееврејски автори коишо накратко ги изложивме во оваа и во претходната глава, тие, ако ништо друго, може да послужат како потврда ‡ за оние што го отфрлаат сведоштвото од христијанските текстови ‡ за историскиот карактер на Исус. Некои автори можат да прават конструкции за Христос како мит, но тие не го прават тоа врз основа на историски докази. За непристрасните историчари историчноста на Христос е аксиоматска во иста мера како и историчноста на Јулиј Кајсар. Оние што ги протежираат теориите за Христос како мит не се историчари.
Првите пропагатори на христијанството со радост го примале сеопфатното испитување на веродостојноста на нивната порака. Настаните што тие ги прокламирале, како што Павле му вели на царот Агрипа, не се случиле на некое затскриено место, така што можеле целосно да ја пренесат сета светлина со која биле осветлени. Духот на тие рани христијани треба да ги вдахнува нивните денешни наследници. Бидејќи, познавајќи ги релевантните докази, тие не само што ќе бидат во можност на секој што бара од нив да му ја дадат причината за надеж, којашто е во нив, туку самите тие, слично на Теофил, така ќе знаат поточно колку е сигурна основата на верата што ја научиле.

Подготви: д-р Драган Михајловиќ

Надвор од сопствените посланија на Павле, најголемиот дел од нашите информации за него ни доаѓаат од текстовите на неговиот пријател и придружник Лука, автор на третото евангелие и на Дела на светите апостоли. Лука бил лекар по професија, и согласно со преданието што може да се следи наназад до вториот век, бил роден во Антиохија, во Сирија. Извесна поддршка за ова предание среќаваме во внатрешните евидентности во неговите текстови. Она што е сигурно е дека меѓу писателите на Новиот завет единствено тој не бил Евреин. Неговите две дела навистина се два дела од едно континуирано историско дело што ја пренесува историјата за изворот на христијанството од времето на Јован Крстител па сè до шеесеттата година. 
Двата дела од неговите текстови се адресирани до инаку непозната личност по име Теофил, кој очигледно имал одредено претходно познавање за христијанството и можеби бил личност со некаков службен статус, со оглед на тоа што Лука му се обраќа со титулата „честити” ‡ истата титула со која Павле им се обраќал на Феликс и на Фест, римски управители во Јудеја. Во уводот во своето евангелие, Лука ја објаснува целта на своето двотомно дело со овие зборови:
„Честити Теофиле! Бидејќи мнозина почнаа да пишуваат за настаните, што се случиле меѓу нас, како што ни ги предадоа оние, кои уште од почетокот беа очевидци и служители на словото, намислив и јас, откако испитав сè од почетокот, да ти опишам точно сè по ред, за да ја разбереш основата на учењето, на кое си се учел” (Лука 1:1‡4).
Лука ја наследил високата традиција на грчкото историско пишување и користел различни извонредни извори на информации за настаните со кои се занимавал, и покрај тоа што на некои од настаните за кои раскажува и самиот присуствувал. Ние веќе ги споменавме некои од изворите, текстуални или усни, што тој можел да ги користи. Вредноста на неговото дело може да се разбере ако го споредиме нашето релативно122 обемно познавање на развојот на христијанството пред 60-та година по Христа со нашето незнаење за него многу години по таа дата; навистина, по Лука немало автор кој во вистинска смисла можел да биде наречен историчар на христијанската црква сè до Евзебиј, чија Историја на црквата била напишана по Миланскиот едикт за толеранција, издаден од Константин (313 по Христа).
Но кои и да биле неговите извори, Лука добро ги искористил. Тој ја поставил својата сторија во контекст на историјата на империјата. Од сите новозаветни автори, тој е единствениот што толку многу ги споменува римските императори. Три императори (Август, Тивериј и Клаудиј)123 се споменати по име; императорот Нерон исто така се споменува124, но не со неговото лично име ‡ тој е „Кајсарот” до кој Павле сака да се жали. Раѓањето на Исус е фиксирано во времето на владеењето на императорот Август, кога цар на Јудеја бил Ирод Велики, во времето на пописот на населението во империјата.125 Почетокот на јавната служба на Јован Крстител, со која започнува проповедта на апостолот, детално е датирана со серија синхронизми во манирот на еден грчки историчар,126 потсетувајќи ги студентите по класика за синхронизмот со кој, на пр., Тукидид го датира формалниот почеток на Пелопонеската војна во почетокот на втората книга од својата Историја. На страниците со текстовите од Лука се споменуваат имиња на важни личности од еврејскиот и од паганскиот свет; покрај императорите, се споменуваат римските гувернери Квиринеј, Пилат, Сергиј Павле, Галио, Феликс и Фест; Ирод Велики и некои негови потомци ‡ Ирод Антипа, тетрархот на Галилеја, царевите-вазали Ирод Агрипа И и ИИ, Верникиј и Друсила; водечки членови на еврејската свештеничка каста, како што се Ана, Кајафа и Ананија; Гамалиел, најголемиот тогашен учител и фарисејски водач. Автор кој својата историја на ваков начин ја поврзува со поширокиот контекст на светската историја, се излага на проблеми доколку не е доволно внимателен; тој на своите критички настроени читатели им дава многу шанси да ја тестираат точноста на неговите искази.
 Лука го презел тој ризик и извонредно го издржал тестот. Еден од најзначајните знаци на неговата точност е неговото уверливо познавање на точните титули на сите личности споменати во неговите текстови. Во негово време, тоа воопшто не била лесна задача каква што е во нашето време, во кое е многу едноставно да се дојде до неопходни информации од соодветни книги. Точноста на различните титули од римската империја што ги споменувал Лука, може да се спореди со лесниот и сигурен начин на кој некој од Оксфорд, во нормална комуникација, ги споменува челниците на оксфордските колеџи со нивните точни звања ‡ проректор на Ориел, управител на Баилјел, ректор на Ексетер, претседател на Магдален итн. Оние што не го познаваат Оксфорд, меѓу кои спаѓа и авторот на оваа книга, не можат да се чувствуваат сигурни во мноштвото оксфордски звања. Но дополнителен проблем за Лука бил фактот што титулите често не останувале исти во подолг временски период; управувањето со некоја провинција можело да премине од надлежност на сенатот во директна надлежност на претставникот на императорот, па во тој случај со неа не управувал проконзул, туку императорски легат.
 Кипар, на пример, кој бил империска провинција до 22-та година по Христа, станал провинција под надлежност на Сенатот во таа година и веќе не бил управуван од страна на императорски легат, туку од проконзул. И така, кога Павле и Барнаба пристигнале на Кипар некаде во 47-та година по Христа, тие се сретнале со проконзулот Сергиј Павле (Дела 13:7), човек за кого ние знаеме нешто повеќе од разни записи и во чие семејство ‡ според сер Њиллиам Рамсаѕ ‡ христијанството се одржало со генерации.127
 Слично, управници на Ахаја и на Азија биле проконзули, зашто овие провинции биле под надлежност на Сенатот. Галио, проконзулот на Ахаја (Дела 18:12), ни е познат како брат на Сенека, големиот стоички филозоф и учител на Нерон. Еден запис од Делфи, во централна Грција, во која е запишана објавата на императорот Клаудиј, според која Галио станал проконзул на Ахаја во јули 51-та година по Христа. Ахаја била под сенатска надлежност од 27-та година пред Христа до 15-та година по Христа, и повторно од 44-та година по Христа па натаму. Важно е да се истакне дека Лука, кој, општо земено, почесто ги нарекувал државите според нивните етнички или народни имиња отколку според римските називи за провинции и кој на други места ја нарекувал провинцијата Ахаја со нејзиното повообичаено име Грција (Дела 20:2), не се придржувал до својот обичај кога ги споменувал официјалните титули на губернаторите, така што Галио не го нарекувал „проконзул на Грција”, туку „проконзул на Ахаја” ‡ што била негова официјална титула.
 Споменувањето на проконзулот на Азија во Дела 19:38 е чудно. Имало само еден проконзул во тоа време, па сепак, градоначалникот на Ефес м се обратил на разлутената толпа граѓани со зборовите: „... има и проконзули”. Ние можеме да кажеме дека тоа е „генерализирана множина”, но зарем не било поедноставно да каже „... има и проконзул”? Испитувањата на хронолошките податоци откриваат дека само неколку месеци пред бунтот во амфитеатарот во Ефес, проконзулот на Азија, Јуниј Силан, бил убиен од емисарите на Аргипина, мајката на Нерон, кој во тоа време станал император (54 по Христа).128 Наследникот на Силан сè уште не бил пристигнат, што само по себе ја објаснува неодредената изјава на градоначалникот „... има и проконзули”; но привлечно е, исто така, зборовите да се толкуваат како споменување на Хелиј и Келер, убијците на Силан, зашто тие биле одговорни за работите на императорот во Азија и можеле добро да ги ивршуваат обврските на еден проконзул во периодот меѓу смртта на Силан и доаѓањето на наследникот.129
 Градоначалникот на Ефес, инаку Ефесјанин, бил службеник кој претставувал врска меѓу градската управа и админстрацијата во Рим. Началниците од Мала Азија, споменати во истата пригода (Дела 19:31), биле претставници на градовите од провинцијата која го спроведувала провинцискиот култ „за Рим и за императорот”. Дунцан сугерира130 дека бунтот се случил за време на ефескиот празник посветен на божицата Артемида, што се одржувал во март или во април; азиските началници, како врховни свештеници на царскиот култ, биле присутни на тие фестивали за да го претставуваат императорот.
 Самиот град Ефес се споменува со називот Неокорос (), „заштитник на храмот” на Артемида (Дела 19:35). Овој збор буквално значи „чистач на храм”, но почнал да се доделува и како почесна титула прво на поединци, а потоа и на градови. (Слично, во наше време Крстот на Џорџ, доделуван во почетокот на поединци во знак на почит, подоцна бил доделен и на островот Малта.) Давањето титула на Ефес од страна на Лука е поткрепено со грчки запис кој го опишува овој град како „зашитник на храмот на Артемида”.
 Театарот во Ефес во кој се собрала бунтовната толпа бил откриен од страна на археолозите и судејќи според урнатините, можел да прими околу 25000 луѓе. Како и во многу други грчки градови, театарот претставувал најпогодно место за собирање на граѓаните. Интересен археолошки наод во театарот бил еден текст од 103‡104 година по Христа, на грчки и на латински, во кој некој римски службеник Ц. Вибиј Салитарис известува дека сребрени статуи на Артемида и други статуи биле изложувани на нивни пиедестали пред секоја средба на еклесија () или на граѓаните во театарот. Ова нè потсетува на интересот што, според Дела 19:24, го имал ефескиот еснаф на занаетчии што изработувале сребрени статуи кон култот на божицата. „Сребрените светилишта” на Артемида, што тие ги изработувале, претставувале мали ниши во кои се наоѓал ликот на божицата со нејзините лавови покрај неа. Некои од тие минијатурни храмови од теракота се зачувани до ден-денес.
 Судиите од римската колонија Филипи, во Дела се наречени претори (праеторес) и тие биле придружувани од „ликтори” (лицторес) („сергеанти” според АВ131), од чии стапови Павле и Сила се здобиле со тешки рани. Точниот назив на овие колонијални судии бил „дуумвири”; но тие претпочитале многу попомпезен назив „претори” со кој се именувале судиите во другата римска колонија, Капуа, како што ни пренесува Кикерон: „Иако во другите колонии се наречени дуумвири, тие луѓе претпочитаат да се нарекуваат претори”.132
 Во Солун главните судии биле нарекувани политарси, назив кој не е пронајден во постојната класична литература, но се среќава во документи како назив за судии во македонските градови, вклучувајќи го и Солун.
 Античкиот суд Ареопаг се споменува во описот на Павле на посетата на Атина (Дела 17:19, 22). Ареопагот бил најпочитуван од сите атински институции. Во петтиот век пред Христа, со развојот на атинската демократија, тој изгубил значителен дел од својата античка сила, но успеал да ја поврати во времето на Римското царство. Постои доказ дека во тоа време тој врши одредена контрола на јавните говорници,133 па затоа било нормално што Павле, кога дошол во Атина со новата доктрина, бил поканет да ја изложи пред Ареопагот (а не како што се вели во АВ, на „ридот на Ареј”, зашто, иако тоа било местото на кое се собирал судот во античко време, од каде и потекнува неговиот назив, членовите веќе не се собирале таму, туку во царската колонада на атинскиот пазар).
 Главниот службеник на Малта бил наречен поглавар на островот (, Дела 28:7), титула која и во грчките и во латинските документи важела за точно титулирање на римски управители на Малта.
 Кога Павле пристигнал во Рим тој бил предаден, според едно текстуално предание, на службеник наречен  (војник) (Дела 28:16), поистоветен од страна на германскиот историчар Моммсен со принцепс перегринорум, командир на царските гласници, меѓу кои, се чини, бил и стотникот Јулиус (Дела 27:1).
 Најверојатно Ирод Антипа, управител на Галилеја во времето на нашиот Господ, бил ословуван од страна на неговите галилејски поданици со куртоазната титула „цар” (Матеј 14:9; Марко 6:14), но наспроти неговиот татко Ирод Велики и внукот Ирод Агрипа И, тој не бил промовиран во царски статус од страна на императорот и морал да биде задоволен со пониската титула „тетрарх ()”. Лука затоа не го нарекол цар, туку го нарекувал тетрарх (на пр., Лука 3:1, 19).
 Споменувањето на Квириниј во Лука 2:2 како гувернер на Сирија во времето на раѓањето на Христос (пред смртта на Ирод Велики во 4-та година пред Христа) често се сметало за грешка, бидејќи е познато дека Квириниј станал царски легат во Сирија во 6-та година134 пред Христа и дека го надгледувал пописот споменат во Дела 5:37, кој предизвикал бунт предводен од Јуда од Галилеја. Но денес е општо прифатено дека споменатиот попис во Лука 2:1, (а) можеби се случил во времето на владеењето на Ирод Велики, (б) можеби подразбирал враќање на секој жител во своето семејство, (в) можеби претставувал дел од општиот попис во империјата и (г) можеби се одржал за време на претходниот гувернерски мандат на Квириниј во Сирија.
 (а) Јосиф нè информира дека при крајот на владеењето на Ирод (37‡34 пред Христа) императорот Август повеќе го сметал за потчинет отколку за пријател135 и дека целата Јудеја положила заклетва за верност и спрема Август и спрема Ирод.136 Спроведувањето царски попис во едно зависно царство (какво што било Јудеја за време на владеењето на Ирод) не е единствено; за време на владеењето на Тивериј бил извршен попис во зависното царство Антиохија во источна Мала Азија.137
 (б) Обврската на секој жител да биде запишан во местото на раѓање, што било причина Јосиф да се врати во Витлеем, била илустрирана во еден указ од 104 година, во кој Вибиј Максимус, римски префект во Египет, запишал: „Се ближи пописот на домаќинствата, поради што е потребно да се известат сите оние што од каква било причина се далеку од своите административни окрузи да се вратат дома за да бидат присутни при пописот и да останат на своите имоти”.138
 (в) Постојат докази од повеќе извори за одржување пописи во различни делови на Империјата во периодот од 11 до 8 година пред Христа, при што најважни се доказите од папирусите за пописот во Египет.
 (г) Постои солиден доказ од повеќе документи дека со преземањето на службата во Сирија во 6 година по Христа, Квириниј по вторпат станал царски легат. Првиот случај бил кога тој командувал при походот против Хоманаденсијаните, планинско племе од Мала Азија, во периодот од 12 до 6-та година пред Христа. Но во нашиот извор не е недвосмислено изнесено во која провинција, во тие рани години, тој бил царски легат. Сер Њиллиам Рамсаѕ докажува дека се работело за Сирија.139 Меѓутоа, ние имаме континуирани записи за управителите со Сирија во тоа време, меѓу кои нема место за Квириниј; Рамсаѕ сугерира дека тој бил поставен како дополнителен и вонреден легат за воени цели. Од друга страна, постојат добри докази врз основа на кои може да се верува дека неговото прво назначување за царски легат било во Галатија, а не во Сирија.140 Прашањето сè уште не е конечно затворено, така што е најдобро да се следат оние коментатори и граматичари што стихот Лука 2:2 го превеле како: „Тој попис се одржал пред пописот што го спровел Квириниј, управителот на Сирија”.141
 Од страна не некои аналитичари била откриена друга наводна грешка во Лука 3:1, каде што за Лисаниј се вели дека бил тетрарх во Авилинија (западно од Дамаск) во петнаесеттата година од владеењето на Тибериј (27‡28 година по Христа), со оглед на тоа што од други историски извори е познато дека Лисаниј од Авилинија имал царска титула и дека бил погубен по налог на Марко Антониј во 34-та година пред Христос. Меѓутоа, наскоро бил пронајден доказ за постоење на друг Лисаниј од подоцнежно време, кој ја носел титулата тетрарх, од еден запис во кој е забележено посветувањето на некој храм „за спасение на царските владетели и нивниот дом од Нимфеј, ослободениот роб на тетрархот Лисаниј”. Референцата „царските владетели” ‡ заедничка титула дадена само на императорот Тивериј и на неговата мајка Ливија, вдовицата на Август ‡ ја ограничува датата на записот на периодот од 14-та година (годината во која Тивериј станал цар) и 29-та година по Христа (годината на смртта на Ливија).142 Според јачината на овој и на другите докази, можеме да бидеме сосема задоволни со оценката на Едуард Меѕер, дека наводите на Лука за Лусаниј се „целосно точни”.143
 Можеме да споменеме и еден пример како античките монети фрлаат светлина на текстовите од Новиот завет. Датата на која прокураторот Феликс бил заменет со Фест (Дела 24:27) била предмет на дебатирање меѓу историчарите. Но постои доказ дека за време на петте години на владеењето на Нерон (кое завршило во октомври 59 година) во Јудеја била воведена нова метална монета и најприродна пригода за нејзино промовирање била токму споменатата промена на прокураторот. Со горе споменатиот запис од Делфи, кој ја детерминира датата на прогласувањето на Галио за проконзул на Ахаја (а со тоа и хронологијата на евангелизацијата на Коринт од страна на Павле, забележана во Дела 18), и со овој нумизматички доказ за датирањето на назначувањето на Фест за прокуратор на Јудеја во 59-та година по Христа, ние сме во позиција да ги датираме некои од најважните моменти од кариерата на Павле. Во така поставена рамка, фактите од Дела совршено се вклопуваат.
 Точноста што Лука ја демонстрирал при опишувањето на деталите, а којашто претходно ја изнесовме, се однесува и на поопштата сфера на локалниот колорит и на атмосферата. Тој секогаш ја прикажува вистинската атмосфера. Ерусалим со толпите избувливи и нетолерантни жители е во силен контраст со Антиохија, прометен трговски центар на Сирија, во кој се дружат луѓе од различни вери и националности, и во кој се ублажуваат острите разлики, така што не нè изненадува што првата нееврејска црква била установена токму во Антиохија од Евреи и од припадници на нееврејски народи што се собирале во братска толеранција и пријателство.144 Потоа, тука е Филипи, римска колонија со своите суетни судии и со своите граѓани коишто толку многу се гордееле што станале римски граѓани; и Атина, со своите бескрајни расправи на пазарот и со неизгасливата жед за секоја новост ‡ жед заради која триста до четиристотини години порано биле критикувани нејзините државници.145 Потоа, тука е Ефес со својот храм посветен на Артемида, едно од седумте светски чуда и со толку многу свои граѓани што зависат од култот спрема големата божица; со својата репутација за празноверие и магија ‡ репутација што толку многу била распространета во античкиот свет, што општото име за текстовите посветени на магии било Епхесиа граммата („Ефешка литература”). Тоа, без сомнение, биле свитоци што содржеле записи за магиските обреди, и коишто биле јавно спалени кога Павле енергично ја проповедал верата што ги ослободува луѓето од суеверениот страв (Дела 19:19).
 Три секции од Делата се општопознати како „ние-секции”, бидејќи во нив писателот нагло преминува од раскажување во трето лице во раскажување во прво лице множина, со што ненаметливо, но недвосмислено укажува дека во одредени моменти самиот тој присуствувал на настаните што ги опишува.146 Од овие „ние-секции” веројатно најинтересна е последната, во која се содржи најголемата сторија за патувањето на Павле и на неговите придружници од Палестина за Италија, како и за бродоломот. Оваа сторија е наречена „еден од најпоучните документи за вештините на античките морнари”.147 Класично дело на англиски за споменатите настани е Тхе Воѕаге анд Схипњрецк оф Ст. Паул (Патувањето и бродоломот на св. Павле), објавено во 1848 (4 издание во 1880), од Јамес Смитх од Јорданхил, кој бил искусен едриличар и добро го познавал оној дел од Медитеранот по кој пловел бродот на Павле. Смитх посведочил за извонредната точност на описот на Лука на секој сегмент од патувањето и бил во можност да го одреди, според деталите дадени од Лука, точното место на брегот на Малта на кое најверојатно се случил бродоломот.
 Од описот на Лука за нивниот престој на Малта (Дела 28:1‡10), Харнацк заклучува дека „од Дела 28:9 и понатаму со голема сигурност може да се изведе заклучок дека самиот автор извршувал лекарска практика на Малта”, и по истражувањето на јазикот на стихот, тој објавил дека „целата сторија за престојот на раскажувачот на Малта е прикажана во медицинска светлина”.148
 Сиве овие докази за точноста не се случајни. Човек чија точност може да се потврди во сферата во која сме во можност да ја тестираме, веројатно ќе биде точен дури и во случаи кога начините со кои точноста може да се тестира не ни се достапни. Точноста е навика на умот и ние знаеме од позитивно (или од негативно) искуство дека за некои луѓе точноста е навика, токму како што за други е обичај да не бидат точни. Записите на Лука ни даваат за право да го поместиме меѓу писатели на кои точноста им е навика.
 Сер Њиллиам Рамсаѕ, кој посветил многу плодни години на археолошки истражувања во Мала Азија, го потврдил личното и точно познавање на Мала Азија и на Источна Грција во времето во кое се напишани неговите дела. Кога Рамсаѕ почнал да се занимава со археологија, во доцните седумдесетти години од деветнаесеттиот век, тој бил убеден во вистинитоста на тогаш популарната Тубингенска теорија дека Дела на светите апостоли се напишани во средината на вториот век, но постепено бил принуден целосно да ги смени своите гледишта поради несоборливиот доказ од фактите откриени во текот на своите истражувања.
 Иако во своите последни години Рамсаѕ бил убеден дека ја облекол наметката на познат апологет кој ја брани веродостојноста на новозаветните документи, оценките што ги објавил на тој начин биле оценки што тој претходно ги оформил како научник ‡ археолог и како студент на античка класична историја и литература. Тој не зборувал непромислено и не глумел пред религиозната публика кога го искажал гледиштето дека „историјата на Лука е ненадмината во поглед на нејзината веродостојност”149; тоа е рационален заклучок до кој го довеле неговите истражувања, и покрај фактот дека започнал со сосема поинакво мислење за историскиот кредибилитет на Лука. Неговиот созреан суд бил искажан со следниве зборови:
„Лука е историчар од прв ранг; не само што неговите искази за фактите се веродостојни, туку тој имал и вистинско историско чувство; тој го фокусирал својот ум на идејата и на планот што управувале со развојот на историјата, и го приспособил обемот на одреден текст според важноста на настанот кој бил опфатен со него. Тој ги спознал важните и критични настани и ја покажал нивната вистинска природа со подолги описи, додека малку се задржувал или сосема ги изоставал нештата што немале важност за неговата цел. Накратко, овој автор треба да се вброи меѓу најголемите историчари”.150
Секој историчар нема да се согласи со оценката на Рамсаѕ за техничката способност на Лука како историчар; но точноста на неговото детално раскажување е нешто што може безброј пати да се проверува. По Рамсаѕ, истражувањето во сферата во која се формирала историската и географската заднина на текстовите на Лука сè уште не е спроведено, но нашиот респект спрема веродостојноста на текстовите на Лука продолжува да расте со зголемувањето на сознанијата од таа сфера. Што и да се каже за Рамсаѕ, никој нема да биде поттикнат да го обвини искусниот американски научник д-р Хенрѕ Ј. Цадбурѕ за апологетство. Зашто, кога Цадбурѕ, по долгата и видна кариера, во рамките на која дал извонреден придонес во проучувањето на Лука и на Дела на светите апостоли, ги одржал Лоњелл-овите предавања за 1953 на тема Книгата Дела на светите апостоли и историјата, тој создал фасцинантно дело кое само може да го засили восхитот на читателот за дострелот на Лука. Книгата на д-р Цадбурѕ навистина може да се поздрави како достојно продолжение на најдобрите достигнувања на Рамсаѕ.
Историската веродостојност на текстовите на Лука навистина биле признати од голем број библиски критичари чии гледишта навистина биле слободоумни. А тоа е заклучок од голема важност за оние кои на Новиот завет гледаат како историчари. Бидејќи текстовите на Лука го покриваат периодот на животот и смртта на нашиот Господ, како и првите триесет години на христијанската црква, вклучувајќи ги годините во кои биле извршени најголемите мисионерски дела на Павле и во кои биле напишани најголемиот дел од неговите зачувани посланија. Двата дела на историјата на Лука навистина го поврзуваат Новиот завет во целина, неговото евангелие зборува за истите настани како и другите евангелија, а неговите Дела им ја обезбедуваат историската заднина на посланијата на Павле. Сликата што ни ја дава Лука за појавувањето на христијанството, општо земено, се совпаѓа со сведоштвата од другите три евангелија и со посланијата на Павле. Тој ја поставил таа слика во историска рамка на начин кој неизбежно би довел до нејзино разобличување доколку самото дело претставувало дело на еден романтичар, но тоа дело, всушност, овозможува проверка и потврда ‡ врз историски темели ‡ на веродостојноста не само на неговите текстови, туку, во најмала рака, и проверка на главната контура на изворите на христијанството што ни е пренесено преку Новиот завет како целина.151

најдеме опис на востанието како во неговата Јудејска војна (2. 8), така и во Еврејски древности (18:1). Јосиф раскажува и за измамникот Тевда (Ант. 20.5.1) кој се јавил веднаш по 44-та година по Христа, но Тевда што го споменува Гамалиел дејствувал пред галилеецот Јуда (6-та година по Христа), а во секој случај зборовите на Гамалиел биле искажани меѓу 30 и 33-та година. Не треба да мислиме дека Лука направил анахронизам толкувајќи го погрешно Јосиф (постојат добри докази дека Лука ги немал читано делата на Јосиф); самиот Јосиф ни вели дека во времето на смртта на Ирод Велики (4-та година пред Христа) имало многу такви настани во Јудеја,172 така што активноста на Тевда (што не било ретко име), кого што го споменува Гамалиел, можеби се однесувала на тој период.
Гладот што настапил во деновите на Клаудиј (Дела 11:28) исто така се споменува од страна на Јосиф; ако Лука ни кажува како по тој повод христијаните од Антиохија м праќаат помош на црквата во Ерусалим, Јосиф ни раскажува како по ист повод Елена, еврејската царица-мајка од Адијабена, град североисточно од Месопотамија, купувала жито во Александрија и смокви од Кипар за да им помогне на гладните жители на Ерусалим.173
Ненадејната смрт на Ирод Агрипа И, што ја споменува Лука во Дела 12:19‡23, е забележана и од страна на Јосиф (Ант. 19.8.2), така што описот генерално се вклопува во рамките на описот на Лука, иако двата описа се сосема независни еден од друг. Еве ја сторијата раскажана од Јосиф:
За време на тригодишното владеење со цела Јудеја, Агрипа дошол во градот Кесареја, кој порано се викал Град на Стратус. Тука приредувал претстави во чест на Кајсарот, установувајќи го тој чин како празник за благосостојба на императорот.174 Заедно со него пристигнале мноштво чиновници од провинцијата, како и оние што биле унапредени на некоја истакната позиција. На вториот ден од прославата, тој облекол наметка што целосно била направена од сребро, со прекрасна плетка и пристигнал во театарот уште в зори. Кога првите сончеви зраци паднале на облеката, среброто блеснало со прекрасен сјај, што кај оние што гледале во него предизвикало страв и растрепереност. Оние што му се додворувале, веднаш извикале од различни страни, со зборови кои ‡ за волја на вистината ‡ не му оделе во прилог, обраќајќи му се како на бог и величајќи го со солзи: ,Биди милостив! Ако досега те почитувавме како човечко битие, отсега знаеме дека си над смртната природаж.
Царот не ги прекорил, ниту ги отфрлил нивните безбожни додворувања. Но погледнуваќи по извесно време угоре, тој здогледал був на едно јаже оптегнато над неговата глава и веднаш во него препознал гласник на зла судбина, како што еднаш порано бувот му навестил среќа175, и во срцето му се вовлекла тага. На тоа се надоврзала и болката во стомакот којашто започнала со жесток напад... Така, тој веднаш бил пренесен во палатата, а наоколу брзо се проширила веста дека набргу ќе умре... И по петдневно постојано страдање од болка во стомакот, тој го предал животот, на возраст од педесет и четири години, во седмата година од своето владеење. 
Паралелите меѓу двата настана се очигледни, како што е очигледно и отсуството на договор меѓу двајцата автори. Лука ја опишува ненадејната судбина на царот велејќи, на библиски јазик, дека „го порази ангел Господов”; нема потреба да се смета дека има некакво значење во фактот што грчкиот збор за „ангел” () во описот на Лука значи исто што и зборот „гласник” употребен за бувот од Јосиф, иако некои рани христијански отци сметале дека е така. Жителите на Тир можеле да го искористат тој празник за да се помират со царот.
Општо земено, можеме да изведеме споредба меѓу двата описа дадени од страна на непристрасниот историчар Едуард Маѕер: „Според описите, податоците и општата концепција, двата описа се во целосна согласност. Со своите многу интересни детали, коишто воопшто не можат да се објаснат како „тенденција” или како народно предание, описот на Лука дава гаранција дека е, во најмала рака, исто толку веродостоен како и описот на Јосиф”.176 
Што е уште поважно, Јосиф го споменува Јован Крстител и Јаков, братот на нашиот Господ, регистрирајќи ја нивната смрт на начин кој очигледно е независен од Новиот завет, така што тука не постои сомнение дека се работи за христијанска интерполација во некој од стиховите. Од Еврејски древности 5.2 дознаваме како Ирод Антипа, тетрархот на Галилеја, бил поразен во една битка од Арета, цар на Набатеја, таткото на првата жена на Ирод, којашто тој ја напуштил поради Иродија. Јосиф пишува:
„Некои Евреи сметаат дека војската на Ирод била поразена од Бог и дека тоа всушност била казна за да се одмазди Јован, по прекар Крстител. Зашто, Ирод го беше убил, иако Јован бил добар човек и ги повикувал Евреите да живеат доблесно, да бидат праведни еден спрема друг и побожни спрема Бог и да дојдат да се крстат заедно.177 Тој поучувал дека Бог го прифаќа крштавањето доколку тие не се крштаваат за да издејствуваат проштевање на гревовите, туку за прочистување на телото кога душата веќе се очистила преку праведност. И кога луѓето почнале да се собираат околу него (зашто биле длабоко трогнати кога ги слушнале неговите зборови), Ирод се исплашил дека неговата сила на убедување на луѓето, која очигледно била голема, може да доведе до бунт, бидејќи луѓето биле подготвени да го следат во сè. Затоа наумил дека е подобро да го затвори и да го погуби пред да предизвика немири, отколку подоцна, кога немирите ќе ескалираат, да се кае зошто дозволил да дојде до неволји. Поради таквото сомнение на Ирод, Јован бил испратен во пранги во Махер, тврдината што ја споменавме погоре, каде што бил погубен. Евреите верувале дека несреќата што ја задесила војската е одмазда за Јован, односно дека Бог сакал да му нанесе зло на Ирод.
Постои јасна разлика меѓу овој опис и описот во евангелието: според Марко 1:4, Јован „проповедал покајно крштавање за проштавање на гревовите”, за разлика од Јосиф кој тврдел дека крштавањето што го правел Јован не било заради простување на гревовите; кај Јосиф, на чинот на погубувањето на Јован му е дадено политичко значење, додека во евангелието погубувањето е резултат на осудувањето на бракот на Ирод со Иродија од страна на Јован. Сосема е веројатно дека Ирод сметал дека со затворањето на Јован ќе убие две птици со еден камен; а што се однесува до разликите во врска со значењето на крштавањето што го вршел Јован, независните обичаи што можеме да ги следиме преку Новиот завет се впечатливо едногласни, и освен што се појавиле порано од описот даден од Јосиф (Еврејските древности биле објавени во 93 година по Христа), тие ни даваат и поверодостоен опис од религиозно-историска гледна точка. Јосиф, всушност, како да сакал на Јован да му ја припише доктрината за крштавање што ја имале Есените, каква што ни е позната денес од кумранските ракописи. Но генералната рамка на сторијата дадена од Јосиф го потврдува описот од евангелието. Текстот од Јосиф им бил познат на Ориген (околу 230 година по Христа) и на Евзебиј (околу 326 година по Христа).178
Подоцна, во Еврејските древности (20.9.1) Јосиф ги опишува горделивите постапки на првосвештеникот Ананиј по смртта на прокураторот Фест (61 година по Христа) со овие зборови:
„Но помладиот Ананиј кој, како што рековме, станал првосвештеник, бил безобразен по карактер и исклучително дрзок; тој бил следбеник на садукеите, кои се остри во осудата на сите Евреи, како што веќе покажавме. Бидејќи имал таков карактер, Ананиј помислил дека сега има добра можност ‡ бидејќи Фест бил мртов, а Албон сè уште бил на пат; така тој го собрал Советот на судиите и го извел пред него братот на Исус, таканаречен Христос, чие име било Јаков, заедно со некои други, а откако ги обвинил за прекршување на законот, ги ослободил пред да бидат каменувани”.
Овој пасус, сличен на претходниот, исто така им бил познат на Ориген и на Евзебиј.179 Сторијата за смртта на Јаков Праведниот (како што беше наречен братот на Господ) подетално е дадена од Хегесип, еврејски христијански автор, приближно во 170-та година.180 Описот даден од Јосиф е важен главно затоа што тој го нарекува Јаков „брат на Исус, таканаречен Христос”, на начин кој укажува дека тој претходно веќе го споменал Исус. И ние среќаваме споменување на Исус во сите постојни копии на текстовите на Јосиф, таканаречените Тестимониум Флавианум во Еврејските древности 18.3.3. Тука Јосиф изнесува некои од проблемите што го обележале владеењето на прокураторот Пилат, и продолжува:
„И во тоа време се појавил Исус, мудар човек, доколку навистина можеме да го наречеме човек; зашто тој навистина правел чудесни дела и бил учител на луѓето што ја примиле вистината со радост. Тој привлекол многу Евреи, а исто толку и Грци. Тој човек бил Христос. И кога Пилат го осудил на распнување, по обвинувањето поведено против него од главните луѓе меѓу нас, оние што го сакале од самиот почеток не престанале и понатаму да го сакаат; зашто Тој им се јавил на третиот ден, повторно жив, како што претскажале божествените пророци, а и илјадници други прекрасни нешта зборувале за него: па дури и денес постојат христијани, како што биле наречени по него”.    
 Ова е превод на текстот од стихот каков што е зачуван до денес, и ние знаеме дека стихот гласел исто и во времето на Евзебиј, кој двапати го цитирал.181 Една од причините зошто многумина решиле да сметаат дека во овој стих е извршена интервенција од страна на христијани е тврдењето на Ориген дека Јосиф не верувал дека Исус е Месија, ниту пишувал за Него како таков.182 Во секој случај, сигурно е дека Јосиф не бил христијанин. Но изгледа необично дека писател кој не е христијанин би користел изрази нагласени погоре со коси букви. Па сепак, не може да се приговори нешто на текстот на цитираниот стих врз основа на текстуалниот критицизам; очигледноста од ракописот е еднозначна и доволна, како што, впрочем, е случајот со сè друго во текстовите на Јосиф. Можно е Ориген да го познавал стихот во изворниот облик во кој недостасувале деловите нагласени со коси букви.183 Бидејќи текстот на Јосиф бил пренесен од христијани, а не од Евреи, не треба да нè изненади ако споменувањето на Исус со текот на времето добило повеќе христијански призвук.
 Меѓутоа, ако повеќе се задлабочиме во секциите истакнати со коси букви, можеби ќе ни звучи чудно ставот дека не е можно оти Јосиф тоа го рекол на шега. Доколку навистина можеме да го наречеме човек може да претставува саркастично посочување на христијанското верување во Исус како Божји Син. Тој човек бил Христос може да значи едноставно дека се зборува за Исус кој обично бил нарекуван Христос. Една таква референца во секој случај е имплицирана со подоцнежната реченица дека христијаните така биле наречени по Него. Што се однесува до третата нагласена секција којашто е поврзана со воскреснувањето, нејзината цел можеби едноставно била да се регистрира она што го тврделе христијаните. Некои остри критичари не наишле на проблем да го прифатат Тестимониум Флавианум таков каков што е познат.184 Пасусот сигурно содржи неколку карактеристични одлики на дикцијата на Јосиф, како што истакнал д-р Х. Ст. Јохн Тхацкераѕ (водечки современ британски авторитет за текстовите на Јосиф)185 и други.
 Исто така, било истакнато дека изоставувањето на зборовите и на кратките фрази претставува карактеристика на текстуалната традиција на Еврејските древности,186 што го олеснува прифаќањето на сугестијата дека зборот „таканаречен” е изоставено пред „Христос”, како и некои изрази како што се „како што рекле тие”, или, веројатно, „како што велат тие” по „зашто Тој им се јавил”.187 Двете укажувања за корекции во текстот се привлечни, особено последната, бидејќи самата фраза „таканаречен Христос” се јавува во пасусот во кој Јосиф ја споменува смртта на Јаков.
Заслужува да се споменат и две други корекции на текстот. Една е корекцијата сугерирана од Тхацкераѕ, дека наместо зборот „вистината” (грчки ) треба да стои зборот „чудни работи” (грчки ). Друга е корекцијата сугерирана од д-р Роберт Еислер, според кој некои зборови се испуштени од почетокот на пасусот што изворно започнувал со реченицата: „И во тоа време се појави извор на нови неволји, некој Исус”. Ако ги прифатиме овие корекции, ќе го добиеме следниов изглед на текстот:

„И во тоа време се појавил извор на нови неволји,188
некој Исус, мудар човек. Тој правел чудесни дела и бил учител на луѓето што примиле чудни работи со радост. Тој привлекол многу Евреи, а исто толку и Грци. Тој човек бил таканаречен Христос. И кога Пилат го осуди на распнување, по обвинувањето поведено против него од главните луѓе меѓу нас, оние што го сакале од самиот почеток не престанале и понатаму да го сакаат; зашто Тој им се јавил, како што велат тие, на третиот ден, повторно жив, како што претскажале божествените пророци, а и илјадници други прекрасни нешта зборувале за него: па дури и денес постојат христијани, како што биле наречени по него”.
Текстот со коси букви во овој пасус ги означува корекциите. Оваа верзија на Тестимониум е ослободена, со една или со две интервенции, од проблемите што ги има традиционалниот текст, но ја зачувува (па дури и ја зголемува) вредноста на пасусот како историски документ. Белегот на презирот е повеќе истакнат, како резултат на интерполациите; и завршната реченица ‡ „христијани” ‡ не е неконзистентна со верувањето дека, иако тие сè уште не исчезнале, тоа можеби наскоро ќе се случи.
Затоа, имаме особено добра причина да веруваме дека Јосиф го споменал Исус, давајќи сведоштво (и) за времето на Неговото дејствување, (ии) за Неговата репутација како човек кој прави чуда, (иии) дека е брат на Јаков, (ив) за Неговото распнување во времето на Пилат, а врз основа на приговорот од еврејските водачи, (в) за Неговото тврдење дека е Месија, (ви) за тоа дека е основач на христијаните и веројатно (вии) верувањето во Неговото воскреснување од мртвите.

ГЛАВА 10

ДОКАЗИ ОД РАНИТЕ
НЕЕВРЕЈСКИ АВТОРИ

Тоа беа информациите што можевме да ги извлечеме од раните еврејски текстови; сега ќе се свртиме кон нееврејски автори.
 Првиот нееврејски автор кој нè интересира е авторот по име Тал, кој околу 52-та година по Христа напишал дело во кое ја разгледува историјата на Грција и нејзиниот однос со Азија од Тројанската војна до неговото време.190 Тој бил идентификуван под тоа име од Самаритан, кој, пак, е споменат од Јосиф (Ант. 18.6.4), кој бил ослободен од статус на роб од императорот Тивериј. Јулиј Афиканецот, христијански хроничар, околу 221-та година по Христа, кому му биле познати текстовите на Тал, вели во врска со затемнувањето што ја зафатило Земјата за време на распнувањето на Христос: „Тал во својата трета книга за историијата го објаснува ова затемнување како затемнување на сонцето ‡ што, според мене, е неразумно (неразумно, се разбира, зашто не може да дојде до затемнување на сонцето за време на полна месечина, а Христос умрел за време на пасхалната полна месечина).191
Од таа референца од Јулиј Африканецот било заклучено (и) дека евангелското предание, или ‡ во најмала рака ‡ преданието за страдањето на Христос, било познато во нехристијанските кругови во Рим во средината на првиот век; и (ии) дека непријателите на христијанството се труделе да го побијат ова христијанско предание давајќи им натуралистичка интерпретација на фактите што ги изнесува преданието.192
Но текстовите на Тал се изгубени; нам ни се познати единствено преку фрагменти цитирани од подоцнежни автори. Освен во текстовите на Тал, христијанството не се споменува ниту во едни други текстови од нееврејски автори од првиот век. Навистина, во Британскиот музеј постои интересен ракопис во кој е зачуван текстот на едно писмо напишано по 73-та година по Христа, но колку точно подоцна, не можеме да бидеме сигурни. Писмото било испратено од некој Сириец по име Мара Бар Серафион до неговиот син Серафион. Мара Бар Серафион бил затвореник во тоа време, но му пишува на синот за да го охрабри во барањето мудрост, и напоменува дека оние што ги прогонуваат мудрите луѓе ги снаоѓа несреќа. Тој ги наведува примерите на смртта на Сократ, Питагора и на Христос:
„Каква полза имале Атињаните што го погубиле Сократ? Ги снашла глад и несреќа како казна за нивното злосторство. Каква полза имале луѓето од Самос што го спалиле Питагора193? Набргу нивната земја се покрила со песок. Каква полза имале Евреите од егзекуцијата на нивниот мудар Цар? Набргу нивното царство престанало да постои. Господ праведно се одмаздил за овие тројца мудри луѓе: Атињаните умирале од глад; жителите на Самос биле поплавени од морето; Евреите, поразени и одведени од својата земја, живеат во целосна распрснатост. Но смртта на Сократ не претставувала негов крај; тој продолжил да живее во учењето на Платон. И смртта на Питагора не претставувала негов крај; тој продолжил да живее во статуата на Хера. Ниту, пак, смртта на мудриот Цар претставувала Негов крај; Тој продолжил да живее во учењето што самиот го дал”.
Овој писател тешко дека бил христијанин, зашто во тој случај ќе напишел дека Христос живеел за да воскресне од мртвите. Поверојатно е дека тој бил пагански филозоф кој наведувал на пат кој подоцна станал вообичаен ‡ поставување на Христос во рамки споредливи со големите антички стории.
Причината за малиот број текстови од класичната литература од првиот век во кои се споменува христијанството може лесно да се утврди. Од гледна точка на царскиот Рим, христијанството во првите сто години од своето постоење претставувало опскурно, озлогласено, вулгарно и ориентално празноверие, и ако христијанството воопшто се споменувало во официјалните документи, тоа најверојатно биле полициски записи кои (заедно со повеќето други документи од првиот век коишто би сакале да ги видиме) се изгубиле.194
Јустин и Тертулијан195 верувале дека записите од пописот, даден во Лука 2:1, вклучувајќи го и запишувањето на Јосиф и на Марија, можеле да се најдат во официјалните архиви од владеењето на Август и ги упатувале своите читатели, коишто сакале самите да се уверат во фактот за раѓањето на нашиот Господ, на тие архиви. Таквото упатување не значело дека самите тие ја провериле архивата, туку едноставно дека биле сосема сигурни дека записите постојат.
Ние особено би сакале да знаеме дали Пилат испратил во Рим каков било извештај за судењето и за егзекуцијата на Исус и доколку испратил извештај, што се содржело во него. Но не е сигурно дали тој морал да испрати извештај; а доколку морал да го стори тоа, на извештајот му се губи секаква трага.
Сигурно дека некои антички писатели верувале дека Пилат испратил таков извештај, но не постои доказ дали кој било од нив некогаш навистина знаел за таков извештај. Околу 150-та година по Христа, Јустин Маченик, испраќајќи му го своето дело Одбрана на христијанството на императорот Антонин Пијо, го упатува на извештајот на Пилат, за кој Јустин претпоставувал дека мора да бил зачуван во царските архиви. „Но зборовите Тие ги прободоа моите колена и моите раце”, вели тој, „се опис на клиновите кои биле забодени на Неговите раце и на Неговите нозе на крстот; и откако бил распнат, оние што го распнале фрлале ждрепка за неговите алишта и ги поделиле меѓу себе; а дека сето тоа се случило, можете да прочитате во Дела што се запишани во времето на Понтиј Пилат”.196 Понатаму тој вели: „Дека тој ги извршил тие чуда, можете лесно да се уверите од Дела од Понтиј Пилат”.197
Тогаш Тертулијан, големиот правниктеолог од Картагина, упатувајќи им го своето дело Одбрана на христијанството на римските авторитети во афричката провинција, во 197-та година по Христа, вели: „Тивериј, во чие време за првпат се појавил називот христијани, ги изнел пред Сенатот вестите од сириска Палестина, коишто му ја откриле вистината за божественоста што таму се манифестирала и го поддржал движењето гласајќи за него. Сенатот го отфрлил барањето зашто немал одобрување за тоа. Кајсарот држел до своето сопствено мислење и ја предочил заканата од опасноста што ќе произлезе доколку се обвини христијанството”.198
Без сомнение, би било прекрасно да можеме да веруваме во оваа сторија од Тертулијан за која тој очигледно смета дека е вистинита; но сторија која е толку неверојатна и недоследна со она што го знаеме за Тивериј и која настанала 170 години по самиот настан, не може да се препорача како мислење на еден историчар.
Кога влијанието на христијанството во Царството почнало нагло да се зголемува, еден од последните пагански императори, Максимин ИИ, две години пред Миланскиот едикт, се обидел да го дискредитира христијанството објавувајќи го текстот за кој тврдел дека се вистинските Дела на Пилат, во кои изворите на христијанството се претставени на невкусен начин. Тие Дела, коишто се полни со срамни тврдења за Исус, требало да ги читаат школските деца и да ги учат напамет. Тие очигледно биле измислени, како што истакнал историчарот Евзебиј;199 меѓу другите нешта, датирањата во делото се сосема погрешни, зашто е наведено дека смртта на Исус се случила во седмата година од владеењето на Тивериј (20 година по Христа), додека, пак, од сведоштвото на Јосиф200 е јасно дека Пилат не станал прокуратор во Јудеја пред дванаесеттата година од владеењето на Тивериј (да не го споменуваме сведоштвото во Лука 3:1, според кое Јован Крстител започнал да проповеда во петнаесеттата година од владеењето на Тиериј). Ние не знаеме во детали што содржат тие наводни „Дела”, зашто, нормално, со доаѓањето на Константин на власт биле забранети; но можеме да претпоставиме дека имале одредена сличност со Толедотх Ѕесху, една антихристијанска компилација популарна во некои еврејски кругови во средниот век.201
Подоцна, во четвртиот век, се појавила друга лажна збирка Дела на Пилат, овој пат од христијанската страна, лишена од вистината во иста мера како и Максиминовите Дела, а нивната намена веројатно била да им се спротивстават. Овој текст сè уште постои и се состои од потврдените спомени на судењето, страдањето и на воскресението на Христос; тој е запишан од Никодим и даден на чување на Пилат. (Текстот е познат и како Евангелие според Никодим.)
Најголемиот римски историчар во деновите на Царството бил Корнелиј Тацит, кој бил роден меѓу 52 и 54 година по Христа и кој ја напишал историјата на Рим за време на управувањето од императорите. На возраст од шеесет години, пишувајќи ја историјата на владеењето на Нерон (54 до 68 година по Христа), го опишал големиот пожар што го опустошил Рим во 64-та година, раскажувајќи дека нашироко се шепотело дека Нерон намерно го подметнал пожарот за да ја зголеми својата слава возобновувајќи го градот. Еве што пишува Тацит:
„Затоа, за да ги задуши гласините, Нерон ја префрлил вината на луѓето што народот ги нарекувал христијани и, гнасејќи се од нивните пороци, ги казнувал со невидена суровост. Христос, од кој тие го добиле нивниот прекар, бил погубен поради пресудата на прокураторот Понтиј Пилат за време на императорот Тивериј; а опасното празноверие било прекинато за кратко време за да се појави повторно, не само во Јудеја, од каде што потекнала неволјата, туку и во самиот Рим, каде што нашле дом сите ужасни и срамни работи на светот”.202 
Овој опис не изгледа како да е преземен од христијански извори, ниту, пак, од еврејски информации, зашто последните не го споменуваат Исус како Христос. За паганинот Тацит Христос едноставно било лично име; за Евреите, како и за првите христијани, тоа не е име туку титула, грчки еквивалент за семитскиот збор месија (помазаник). Христијаните го нарекле Христос затоа што верувале дека Тој бил ветениот Месија; Евреите, кои не верувале во тоа, сигурно дека не би му ја припишале таа славна титула. Тацит бил во позиција да има пристап до оние официјални информации што биле расположливи; тој бил зет на Јулиј Агрикола кој бил гувернер на Британија од 80 до 84-та година по Христа. Ако Пилат испратил извештај во Рим, Тацит веројатно повеќе би знаел за него отколку другите автори; но неговиот јазик е премногу концизен за да придонесе за расветлување на прашањето за извештајот. Меѓутоа, заслужува да се спомене еден момент: далеку од еврејските и од христијанските автори, Тацит е единствен автор од античкото време кој го споменал Пилат. Ова сигурно дека може да ја објасни иронијата на историјата дека единственото споменување на Пилат од римски историчар е во врска со улогата што ја имал во егзекуцијата на Исус!203
Големиот пожар во Рим е споменат, исто така, од Суетониј, кој околу 120-та година ги напишал биографиите на првите дванаесет Кајсари, почнувајќи од Јулиј Кајсар. Во Животот на Нерон (16:2), тој пишува:
„Со казната се опфатени христијани, припадници на заедница што му се предала на ново и штетно празноверие”.
 Друго можно споменување на христијанството се јавува во Животот на Клаудиј (25:4), во кое се вели:
„Бидејќи Евреите постојано правеле немири, подбуцнувани од Хрест, Клаудиј ги избркал од Рим”.
Не е јасно кој бил споменатиот Хрест; но најверојатно дека разидувањето меѓу римските Евреи во тоа време се должело на тогашното воведување на христијанството во еврејските кругови во Рим и дека Суетониј, наоѓајќи некаков запис од еврејска расправа за некој Хрест (варијанта на изговор на Христ во нееврејските кругови), погрешно заклучил дека таа личност се наоѓала во Рим во времето на Клаудиј. Како и да е, оваа изјава претставува друга потврда за она што е од наш интерес, зашто во Дела 18:1 и понатаму можеме да прочитаме дека Павле кога дошол во Коринт (веројатно во 50 година по Христа) се сретнал со човек по име Аквила и со неговата жена Присцила, кои претходно се вратиле од Рим, бидејќи Клаудиј заповедал сите Евреи да се протераат од Рим. Овој пар одиграл важна улога во раната христијанска историја; тие можеби биле и едни од основачите на црквата во Рим.
Понатамошната допирна точка меѓу Животот на Клаудиј од Суетониј и Дела е изјавата во првиот текст (18:2) дека владеењето на Клаудиј било обележано со „постојано неплодни години” (ассидуце стерилитатес) кои нè потсетуваат на пророштвото на Агав во Дела 11:28, дека „по целото Римско Царство ќе настапи голем глад; тоа навистина и се случи во времето на Клаудиј”.
Во 112-та година по Христа, Плиниј Втори (Плиниј Помладиот), управител на Витинија во Мала Азија, напишал писмо до императорот Трајан во кое од него барал совет како да се справи со проблематичната секта христијани што ги збунувала луѓето во неговата провинција. Според доказите, тој се успокоил испрашувајќи некои од нив, при што ги подложил на измачување:
„...тие имале обичај да се собираат во одреден ден пред да се раздени, при што пееле песни на Христос како Бог и меѓу себе свечено се заветувале (сацраментум) дека нема да направат никакво зло дело, дека ќе се воздржуваат од секаква измама, кражба или од прељуба, дека нема да го прекршуваат дадениот збор и дека нема да го одречат заветуваното кога ќе бидат повикани на тоа; по ова, тие се разидувале за повторно да се соберат за да го споделат јадењето, и тоа била обична и секојдневна храна”.204
Без оглед што друго може да се мисли за доказите од текстовите на раните еврејски и нееврејски автори коишо накратко ги изложивме во оваа и во претходната глава, тие, ако ништо друго, може да послужат како потврда ‡ за оние што го отфрлаат сведоштвото од христијанските текстови ‡ за историскиот карактер на Исус. Некои автори можат да прават конструкции за Христос како мит, но тие не го прават тоа врз основа на историски докази. За непристрасните историчари историчноста на Христос е аксиоматска во иста мера како и историчноста на Јулиј Кајсар. Оние што ги протежираат теориите за Христос како мит не се историчари.205
Првите пропагатори на христијанството со радост го примале сеопфатното испитување на веродостојноста на нивната порака. Настаните што тие ги прокламирале, како што Павле му вели на царот Агрипа, не се случиле на некое затскриено место, така што можеле целосно да ја пренесат сета светлина со која биле осветлени. Духот на тие рани христијани треба да ги вдахнува нивните денешни наследници. Бидејќи, познавајќи ги релевантните докази, тие не само што ќе бидат во можност на секој што бара од нив да му ја дадат причината за надеж, којашто е во нив, туку самите тие, слично на Теофил, така ќе знаат поточно колку е сигурна основата на верата што ја научиле.