Текст на Антон Карташов, изд. Варшава, 1936 година

Вовед

Благодарение на надворешната поделба и внатрешниот распад на Серуската Црква, на сцената впечатливо се појави традиционалната за Исток првенствена улога на Вселенскиот патријарх. Меѓународните антагонизми на православните земји и народи, го отежнаа прашањето за авторитетот на Константинополската катедра, внесувајќи привкус на националните пристрастија, предизвикувајќи ја познатата тенденција на словенските цркви првенството на Константинопол да се сведе на најможен минимум. Истовремено во наши дни сме соочени со неодложното прашање, да изградиме некаква форма на организирана, координирана дејност на целото православие, како на надворешното меѓуцрковно поле, така и при решавањето на внатрешните проблеми. Под тие услови е наполно невозможно да се откажеме од ползувањето на традиционалната практика на нашата источна црква за некаков вид првенство на центарот во Константинопол. Траба да ја изучиме таа практика, да ја земеме предвид, и да изградиме нов modus vivendi на нашите цркви под формата на соборните врски, взаемодејствие и взаемна помош. Неопходна е нова меѓуправославна конституција, при која автокефалната самобитност на нашите цркви нема да ја исклучува, каква што е сега практиката, нивното редовно и деловно општење. На тие практични интереси го посветуваме сегашново информирање за апелационите привилегии на „Вселенската“ катедра, попратно со целата литература на руски јазик достапна за нас[1].

Бидејќи црковниот Исток не потпаднал под власта на римските папи, тој сепак не можел да не даде некаков практичен, животен одговор на естествената потребност од централизација на целиот сложен внатрешен организам на Црквата. Таа централизација првоначално ја презема новообратениот во христијанство император Константин, а потоа и неговите следбеници. Императорската власт не можела, а да не го издигне престолнинскиот до неа архиепископ до висината на општоимпериски, такаречи „вселенски“ примат. Така, во источно-канонското право се појавуваат привилегиите (прономија) на Константинополскиот патријарх, иако тој е лишен од мистиката на папскиот догмат, а од друга страна суштествува независно од длабоко-виталното автокефално начело на Исток, во независност од одделните помесни цркви.

Во историскиот процес, привилегиите на Константинополската катедра се стремат и дури во голема мера успеваат да наметнат директна и целосна послушност кон Константинопол во речиси сите помесни цркви на Исток. Ова ограничување или апсорпција на автокефалноста на помесните цркви има и спротивно влијание врз развитокот и авторитетот на „Вселенската“ патријаршија. А имено: тоа создава непријателство кон привилегиите и несогласување тие да бидат поддржани. Оттука и борбата со првенството на Константинополската катедра за помесната независност, оттука и обраќањето кон авторитетот на Константинопол само во крајна неопходност, како да е неволно. Ова внатрешно противречие во самата природа на првенството на Константинопол во црковниот Исток го објаснува фактот дека, при целата канонска неоспорност, на пример, на апелационото право на Константинополскиот архиепископ, аналогно на вообичаеното папско право на Запад, историјата зачувала релативно малку примери на илустрација на апелациониот суд на Константинопол во однос на автокефалните цркви, кои се независни од него. Самото по себе се разбира, дека апелациониот суд во пределите на обемната Константинополска патријаршија, вклучувајќи во себе си многу национални цркви (Бугарска, Српска, Влашка, Руска), било нешто вообичаено и банално, како редовна внатрешна функција на секоја помесна црква – на пример, целата историја на Руската црква 1448 г. е богата илустрација за практиката на директно административно судско право во неа од страна на Константинополскиот патријарх. Меѓутоа, ние во оваа статија немаме за цел да говориме за тие редовни и бескрајни случаи на апелациона практика, а само за несекојдневните, карактерно за „вселенскиот“ авторитет на Константинополската катедра, кога нејзиниот суд и управување се простираат на црквата која не ѝ е потчинета – автокефална црква, која волно или неволно се обраќа кон авторитетот на Константинопол. Ваквите случаи се сочувани во поголемиот дел од историското паметење, а има и уште многу повеќе, кои не се извлечени од архивите.

Да ги земеме добро познатите и научно утврдени, случаи што лесно се откриваат во руската литература, достапна за сите.

Првичниот период до Халкидонскиот собор (451 г.) 

1. Во периодот на засилувањето на аријанците, при императорите Констанциј (337–351 г.) и Валенс (364-378), со целата своја јасност се разоткрива црковно-политичкото првенство на до неодамна непостоечката катедра на малиот Византион – сега престолнината, Константинопол. Вториот вселенски собор од 381 г. со своето второ правило, го фиксира веќе утврдениот факт на првенството по чест на Константинополската катедра после Рим. Со поплаки и застапувања доаѓаат клирици кај императорот од сите краишта на Исток, а императорите ги предаваат овие дела на епископите на престолнината, околу кои се јавуваат епископски советувања, под форма на σύνοδοι ἐνδημοῦσα. Така се јавува на прво место судско-апелационата власт и практика на Константинополскиот епископ, а по неа и административната власт во широките предели на Константинопол, која се протега и во областите на другите диецези, власт со „сеимпериско-вселенско“ својство. Најблизок повод за нејзиното спроведување е дадено на Вториот вселенски собор, по препорака на „столбовите на православието“ (Амфилохиј Икониски, Еладиј Кесаријски, Григориј Нисиски и др.) под водство на Нектариј Константинополски – за да се востанови низ целиот Исток никејската вера. И овој кружок од православни епископи се ориентира целосно кон својот покровител, императорот Теодосиј Велики и кон својот пријател – архиепископот Нектариј. Тука, се разбира, се пројавува директната и сестрана власт на Константинополскиот епископ во соседните диецези: Тракиската (од европската страна), Понтиската и Азиската (во Мала Азија). Од преписката на свети Григориј Богослов гледаме дека во исполнување на одлуките на Константинополскиот собор од 381 г., залагајќи се за делата на Црквата и во Понтиската, и во Кападокиската диецеза, тој како да не ги забележува тамошните епископи-возглавителите, туку за сѐ го известува Нектариј, во Константинопол.

Конечно, низ овој период гледаме пример за официјална апелација до Константинополската катедра од пределите на Антиохиската sedis apostolicae. Со апелација до патријархот Нектариј се обраќаат епископите Багадиј и Агапиј, спорејќи за катедрата во Бостра Арабиска. Навистина, Нектариј го решава спорот не диктаторски, а се ползува од свиканиот собор во Константинопол, во 394 г. (Седми помесен собор), свикан од светската власт. На него, прашањето се решава при учеството и на Александрискиот епископ Теофил и на самиот Флавијан Антиохиски, но под претседателство на Константинополскиот Нектариј[2].

2. Две децении по Вториот вселенски собор положбата на престолнинскиот епископ до толку се поттикнува кон широка активност надвор од границите на сопствената епархија, бидејќи непознатиот за секое властољубие свети Јован Златоуст се сметал себе си за должен смело да се ползува од предвиденото вообичаено апелационо право на својата „вселенска“ катедра. Навистина, тоа сѐ уште побудувало јарост кај други честољупци, за кое платил и свети Јован Златоуст, кога бил неправедно осуден од своите непријатели и претрпел маки во прогонство и предвремената смрт. Меѓутоа, тој судел и ги решавал проблемите како моќен.

Во 399 г. Валентинополскиот епископ Евсевиј поднел жалба до свети Јован Златоуст против својот егзарх Ефескиот епископ Антониј и шест други епископи од Азиската диецеза со обвинение за симонија и други канонски и казнени престапи. Во текот на делото преку следната година ефескиот клир и уште некои азиски епископи се обраќаат кон свети Јован Златоуст со непосредна молба да дојде при нив и лично да воведе ред: „Свети отче – му пишуваат апелантите – многу години сме управувани против секое востановување и против секое право; те молиме да дојдеш тука, за да може Ефеската црква преку твоето посредување да го добиеме подоброто и достојно за Бога устројство.“ Во текот на 401 г. свети Јован Златоуст пристигнува во Ефес и тука, свикувајќи собор и ислушувајќи ги сведоците, ги осудува виновниците. Заедно со егзархот Антониј, сменети биле уште 15 епископии со нови луѓе.

3. По патот свети Јован Златоуст го сменил во Никомидија (Понтиска диецеза) и епископот Геронтиј, по молба на свети Амвросиј Милански, кој му пишува уште на покојниот Нектариј за неканонската личност на Геронтиј.
4. Свети Јован Златоуст исто така реагира и на добро познатата за него расправија помеѓу јерарсите во Антиохија и помага за нејзиното прекинување. Како носител на „вселенската“ одговорност за црковните дела реагира и на известувањата и молбите кон него од Палестина, Феникија и Сирија. Тој под одредени услови, не се откажува да прифати жалба (апелација) во работите на Александриската катедра.
5. Кон свети Јован Златоуст со апелација против самоуправувањето на александрискиот епископ Теофил се обраќаат победените нитриски монаси со своите настојатели – браќата под името „долгите“. Императорот сака делото да се разгледа соборно под претседателство на свети Јован Златоуст како епископ на престолнината. Тоа право на Константинополскиот јерарх станува и повод за суд над него, единствено благодарение на сложната интрига на коалицијата на неговите непријатели под водство на самољубивиот Теофил[3].
6. Еден од најблиските наследници на свети Јован Златоуст, Атик (405-425 г.), енергично продолжува да го укрепува и раширува „вселенскиот“ авторитет, наполно наметнувајќи се во веќе потчинетите диецези во Понт, Азија и Тракија. Тој прв ја распространува својата црковна власт и во Илирик (т.е. Дакија, Мизија, Дарданија, Македонија, Тесалија, Епир, Ахаја) и на островот Крит, кој сè уште припаѓал на римскиот првосвештеник, додека при императорот Теодосиј Велики е припишан кон источната половина на империјата.

Во спорот околу законитоста за заземањето на Коринтската катедра од епископот Периген, дел од илирските епископи остануваат незадоволни од судот на папата Бонифациј I и се обраќаат со апелација до Константинополскиот архиепископ Атик. Атик ја зазема страната на апелантите и измолува едикт од императорот Теодосиј II со кој се потврдува по принцип пресудното решение на Константинополскиот архиереј по делото на епископот Пироген и се воспоставува правило, во сомнителни случаи, епископот на Илирик да се обраќа за совет до поглаварот на Константинопол, „градот кој ги ужива привилегиите на древниот Рим“, и потоа да се решава проблемот на свој собор[4]. Атик не успева да ја утврди својата власт во Илирик. Тоа се случува подоцна за време на иконоборците.

7. Атик го разгледува и решава делото и на фригиските епископи Агапит и Теодосиј[5].
8. Несториј (428-431) се препнува во догматското учење, но дејствува со поткрепа од страна на императорот при управувањето на црковниот суд, бивајќи претседател на целиот императорски епископат (προεδρία τῆς οἰκουμένης πάσης – формулата што ја користи блажени Теодорит). Тој ги прима жалбите на александриските клирици против нивниот епископ свети Кирил и тоа го изострува непријателството на последниот кон него[6].
9. Прокло Константинополски (444-446 г.) веќе едноставно ги потчинува диецезите Тракија, Азија и Понт, а епископите на Ефес, Кесарија Кападокиска и Анкира ги ракополага сам. Некои епископи од Илирик во времето на Прокло прават обид да преминат од власта на папата кон онаа на Константинопол. Власта на Константинополскиот архиепископ постојано расте.

Со апелација кон Прокло се обраќа и Пераскиот епископ Атанасиј од Антиохискиот округ. Делото е разгледано на Константтинополскиот σύνοδος ἐνδημοῦσα, а решението е соопштено на Домн Антиохиски (444 г.), со молба да се разгледа делото на Атанасиј[7].

10. Кога комесот Иринеј, независно од неговото двоженство е хиротонисан од епископ на источната (Антиохиска) диецеза за Тирската катедра, антиохијците го праќаат делото за потврдување од Константинополскиот архиепископ Прокло, и дури потоа се успокојуваат[8].
11. Наследникот на Прокло, Флавијан (446-449г.) на својот σύνοδος ἐνδημοῦσα решава голем број дела на малоазиските епископи и митрополити. Сепак, до Флавијан пристигнува апелација од едеските клирици, незадоволни од решението на својот егзарх Домн Антиохиски по прашањето за ересите на познатиот епископ на Едеса, Ив. Решението за делото од страна на посебна комисија завршува со „одлука на архиепископот Флавијан и заповед на богочуваниот император,“ кое потоа е презентирано на Вселенскиот собор во Халкидон. Дури и самиот Антиохиски егзарх Домн се обраќа кон Флавијан Константинополски за заштита од неправдите на Диоскор Александриски[9].
12. До наследникот на Флавијан, Анатолиј (449-458г.) апелира епископот Евстатиј Виритски од Антиохиската област, којшто спори со Фотиј Тирски. Еден собор во Анатолија решава во полза на Евстатиј и незадоволниот Фотиј апелира до Вселенскиот собор во Халкидон, каде делото се решава во противположна страна[10].

Периодот од Халкидонскиот собор до османлискиот јарем (1453 г.) 

При Анатолиј, Четвртиот Вселенски Халкидонски собор ги усвојува следните канони: 9, 18 и познатиот 28, со кои апелационото право на Константинополската катедра се утврдува и формално и тоа токму во „општоимпериско-вселенско“ значење.

Тоа „општоимпериско“ право на апелација, кое било толку непријатно за Рим, е логичен заклучок на системот на административно-законодавно-судско обединување на целата црковна администрација, кон кое се стремела императорската власт во Константинопол. На чело на сѐ е царот. Од неговата лева страна е префектот на преторијата или викарот, а од десната – престолнинскиот архиепископ – и двајцата со судско-административни привилегии што се распростираат над целата империја = вселена = οἰκουμένη.

По Халкидон, првилегираната положба на Константинополскиот јерарх во Византиската империска црква не пробудува никакви сомневања и дејства автоматски, меѓувремено се засилува со сѐ понови законски формули. Во кодексот на императорот Јустинијан, на пример, Константинополската црква е наречена „глава на сите други цркви“, без нејасна двосмисленост по однос на Римската црква. Во овој период надворешните граници на сопственоста на Цариградската патријаршија се прошируваат значително и го надминуваат обемот и значењето на сите останати автокефални катедри на грчкиот Исток. За време на VII век, привремено, на Константинопол му се потчинети делови на Ерменската и Иверската црква. Почнувајќи од VII век, но особено по IX и X век, Константинопол мисионерски создава нови опширни цркви: Бугарска, Српска, Руска, Влашка. Тоа е цела нова црковна „империја = οἰκουμένη = вселена“, додека во исто време катедрите во Александрија, Антиохија и Ерусалим губат и се намалуваат сѐ повеќе и повеќе под јаремот на исламот и туѓите освојувачи.

Во согласност со тоа, со текот на времето и привилегиите на Константинополскиот патријарх во византиското законодавство стануваат сѐ поопределени и категорични. Епанагогата на императорот Василиј Македонецот (886 г.) гласи: „Константинополскиот престол, украсувајќи ја престолнината, е признат за прв во соборните декрети, по што божествените закони заповедаат настанатите несогласувања во другите катедри да се испрашаат за сведоштво и да подлежат на суд од овој престол. Секој патријарх е одговорен за сите митрополии и епископии, манастири и цркви, како и судот и разгледувањето и решавањето на нивните дела, но на претстојателот на Константинопол е оставено и правото над пределите на другите катедри… да ги разгледува и да ги исправа настанатите таму несогласувања.“ Со крајна категоричност тоа административно-судско право на Константинополскиот патријарх го разоткриваат коментаторите на канони Аристин, Зонара, Валсамон и Властар. Во својата Синтагма (6, 429) последниот пишува: „На претстојателот на Константинопол му припаѓа правото да набљудува за настанатите несогласувања во пределите на другите престоли, да ги исправа и да произнесува конечен суд – πέρας ἐπιτιθέναι τοῖς κρίσεσιν“[11].

Да преминеме кон набројување на индивидуалните апелациони случаи.

13. При патријархот Анатолиј започнува вековниот монофизитски раскол во Египет. На Константинополската катедра се налага да биде судија на Александриската. Православните александриски клирици, последувајќи го православниот епископ Протериј, се обраќаат со жалба кон императорот против заземачот на катедрата, монофизитот Тимотеј Елур. Императорот Лав I, делото го предава за судско разгледување на Анатолиј и неговиот синод. Соборот од 458 г. го осудува Тимотеј[12].
14. Наследникот на Анатолиј, Генадиј, продолжува да го регулира животот на Александриската црква и успева да издејствува ново прогонство на Тимотеј и избирање на православниот епископ Тимотеј Салофакиол во Александрија[13].
15. Монофизитските смутови во Антиохија го побудуваат угнетениот тамошен архиепископ Мартириј да се обрати кон Константинополскиот патријарх Генадиј (458-471 г.). Генадиј се застапува за Мартириј пред императорот Лав I и тој добива императорско полномоштие против својот конкурент Петар Гнафевс. Но Петар Гнефевс ја ужива тајната заштита од императорскиот намесник Зинон. Потоа Мартириј, чувствувајќи се предаден, со негодување и презирање ја остава катедрата во рацете на интригантите. Генадиј настојува сепак императорот Лав да го прогони Петар Гнафевс и тој го сменува со православниот Јулијан[14].
16. Акакиј Контантинополски (471-479 г.) од епископите во Азиската диецеза е наречен „најсвет и најблагочестив патријарх на светата Црква во царскиот град Константинопол, новиот Рим.“ Прочуениот Ле Киен (Oriens Christianus, t. 1, р. 62) вели: „Акакиј е првиот од сите кој навистина (ѵеrе еt рrорrіе) и во сопствена смисла ја востановил (constituerit) Константинополската патријаршија со содејствието на светската власт на императорот Зинон.“ Благодарение на вековниот догматски смут, Константинополските епископи всушност стануваат патријарси на целата Источна црква, затоа што борбата се решава главно во престолнината на империската политика при учеството на Константинополските патријарси во неа.

Во годините на колебањето за престолот на императорот Зинон, како поставен од монофизитската партија, Петар Гнафевс одново ја зазема Антиохиската катедра, но со враќањето на Зинон на престолот, тој е отстранет на Антиохискиот собор и е сменет со православниот Стефан II. По добивањето на грамотата од Стефан, патријархот Акакиј на својот σύνοδος ἐνδημοῦσα од 478 г. ги потврдува одлуките на Антиохискиот собор.

Наскоро потоа, императорот Зинон им го одзема правото на Антиохијците да избираат првојерарх и му заповеда на Акакиј да го постави Каландион за архиепископ антиохиски.

Акакиј не го поддржува избраниот од антиохиските епископи Јован Талаија и на престолот во Антиохија го качува Петар Монг, со кого и се договара за примањето на озогласениот Енотикон (482 г.)[15].

17. При императорот Анастасиј (491-518) и патријархот Македониј II (496-511), во Константинопол пристигнуваат монофизитски монаси од Мајумскиот манастир со жалба против Ерусалимскиот патријарх Илија, на чело со познатиот Севир. Апелационата инстанца тука се разбира сврзано: императорска и патријаршиска. Сложната интрига доведува дури до симнување на патријархот Македониј од престолот, а Севир ја зазема катедрата на Антиохија. Сепак, сѐ се променува со смртта на монофизитскиот император Анастасиј.
18. Императорот Јустин I (518-527) нагло ја променува политиката. Патријархот Јован II (518-520) го анатемисува Севир, а императорот го прогонува и на негово место лично Константинополскиот патријарх Епифаниј го поставува Павле, назначен од Константинопол[16].
19. При императорот Јустинијан Велики (527-563) и патријархот Мина (536-552), Александрискиот папа Теодосиј (умерен монофизит) пристигнува во Константинопол, за да се оплакува од крајните монофизити во Александрија, т.н. „гајанисти“. Сепак, таму тој самиот е обвинет од соборот на патријархот Мина и лишен од катедрата. На негово место, на Александриската катедра, со учество на апокрисариите на Рим и Антиохија, Мина го поставува Павле – од тавениските монаси. Со исто толку овластено решение во текот на 572 г. Константинополскиот патријарх Јован III Схоластик го поставува Александрискиот епископ Јован IV и го симнува од престолот Антиохискиот архиепископ Анастасиј, кој го сменува со Григориј[17].
20. Овој Григориј оди во Константинопол при патријархот Јован IV Посник (582-595) за да се оправда од обвиненијата за престап. Патријархот не го прима во општење и покрај силната заштита од дворецот и го суди на својот собор[18].

Со настапувањето на муслиманската власт во текот на VII во териториите на Ерусалимската, Антиохиската и Александриската патријаршија, во арапските халифати вон Византиската империја, тие заживуваат живот кој е фактички понезависен од Константинопол, но од друга страна така се смалуваат и ослабуваат и, последователно, кога привремено или за подолго се обединуваат со Константинопол (преку обратно освојување, власта на крстоносците и на крај – на османлиите), престолното империско првенство на Константинополската патријаршија над нив се открива сѐ позабележливо.

Уште од заземањето на Антиохија од Персијците во 611 г. патријарсите на тој град живеат и се избирани од Константинопол како бегалци. Така на пример, Антиохискиот патријарх Макариј, кој учествувал на Шестиот вселенски собор во Константинопол, во 690 г. е осуден за монотелитство, а на негово место Константинополскиот патријарх Георгиј го поставува Теофан од сицилиските монаси. Во текот 742 г. Арапите едвај дозволуваат да има православен патријарх во Антиохија. Кога при Никифор Фока во 970 г. Антиохија одново е присоединета кон Империјата, нејзините патријарси одново се избираат и хиротонисуваат од Константинопол. Во договор со крстоносците (Боемунд ја презел Антиохија во 1098 г.), императорот Алексиј Комнен наредува сите антиохиски епископи да се избираат од клирот на Константинополската црква и да се хиротонисаат од Константинополскиот патријарх. Таа преговарачка положба се потврдува и за во иднина. Антиохиските патријарси живеат околу Константинополската катедра, како титуларни епископи, дури до 1263 г. кога Османлиите ја одземаат Антиохија од крстоносците и им дозволуваат на православните патријарси да се вратат во својата катедра.

Истото целосно смалување, во споредба со Константинополската катедра, станува и со Ерусалимската патријаршија, која првично во 638 г. е одземена до Арапите, а потоа се протерани во 1099 г. од страна на крстоносците. До враќањето на Мамлуците на власт во Ерусалим (1186 г.) Ерусалимските патријарси, како и Антиохиските, живеат во дворецот на Константинополскиот патријарх и се избирани и ракополагани од него. По тоа време, всушност, нема други православни автокефални цркви, кои би биле надвор од власта на Константинополската патријаршија, освен малата Александрија. Затоа и не можело да има случаи на „надворешна“ апелација, а сѐ станувало внатре, со фактичка судска надлежност на Константинополската катедра и како нејзино внатрешно дело.

За тоа време привилегираната положба на Константинополската патријаршија во целиот Исток, аналогно на папата на Запад, е нееднократно потврдувано од соборите и не еднаш, иако со незадоволство и со принуда е признаена и од Рим.

Трулскиот собор од 692 г. „определува“, Константинополскиот престол да има еднакви предности (τῶν ἴσων ἀπολαύειν πρεσβειῶν) со престолот на древниот Рим и како таков да се возвеличува во црковните дела, бивајќи втор по него (δευτερον μετ᾽ ἐκείνον ὑπάρχοντα). Кое е значењето и содржината на овие „еднакви предности“ во однос на Истокот, станува јасно од правилото 1 на Десетиот помесен собор во храмот Света Софија (879 г.), каде што пастирските одредби на папата на Западот, Јован VIII, се признаваат за дејствителни за патријархот на целиот Исток, Фотиј, и обратно. И на римскиот престол му се забранува да воведува новотарии во својата предност, т.е. да не ја надминува оваа диархија во Црквата, онаа поделба на вишата власт на двата постари јерарси. Папите се разбира, не ја признаваат оваа еднаквост, под која се потпишале нивните легати, затоа што претендираат за еднодржавен апсолутизам. Но претходните дохалкидонски преговори против второто место на Константинополската катедра и привилегираното место во црковниот систем се изоставени засекогаш.

Последен обид за мирно преговарање за диархијата во Вселенската црква помеѓу папата и патријархот – и двата со титулата „вселенски“, го устројува императорот Василиј II Бугароубиецот во текот на 1024 г. при патријархот Евстатиј и папата Јован XIX е склон да потпише договор, но клуниските идеолози на латинството, „поголемите паписти од папата“, не му дозволуваат.

Кога, пак, во 1204 г. крстоносците го заземаат Константинопол и создаваат таму латинска патријаршија, папите забораваат на старата отпорност на вториот Рим и за привилегиите на Константинополската катедра и, осврнувајќи се на непобитниот факт од историјата на канонското право, ја потврдуваат оваа привилегирана положба на својот латински двојник на Константинополскиот патријарх – со торжествено соборно правило на Четвртиот Латерански (Единаесетти вселенски) собор од 1215 година: „Возобновувајќи ги древните предности на патријаршиските катедри, определуваме дека по Римската црква – Константинополската зазема прво, Александриската второ, Антиохиската трето, Ерусалимската четврто место, со запазување на вроденото на секого од нив достоинство.“ Следствено на тоа и со титулата „вселенски“ за Константинополскиот патријарх. Оваа титула и овие привилегии без приговори биле потпишани од папите и на Лионскиот собор од 1274 г. и на Флорентинскиот од 1439 година.

Од османскиот јарем до наши дни

Грчкото средновековие (1054 – 1453 г.) не изобилува со примери за апелациони случаи за кои сме заинтересирани ние, бидејќи тогаш Константинополската патријаршија, строго говорејќи ја има проголтано целата Источна црква. Сите безбројни апелации од тој период носат карактер на вообичаени внатрешно-патријаршиски судски акти. Со такви е полна и целата историја на древната Руска црква.

Поводи за апелации од надвор, од независни од Константинопол автокефални цркви, се појавуваат во поствизантиската епоха, во времето на веќе новото обединување на источните цркви под тешкиот османлиски јарем (1453 г.). од друга страна, пак, ова е епоха и на постепеното ослободување на народите од црковната зависност на православните народи од Грците. Тој историски развој веќе целосно ја исклучува желбата на останатите источни цркви – во поголемиот дел другојазични – да прибегнуваат со претходната синовска доверливост кон грчките патријарси. Така, само по себе пишаното право остарува во процесот на животот и започнува да се применува релативно ретко во пракса, без да престанува да биде канонски неоспорно.

Општо позната е државно-правната положба на Константинополскиот патријарх во старата Османлиска империја од моментот на паѓањето на грчката држава. Од 1453 г. патријархот е поставен на местото на исчезнатиот грчки император со правата и титулите на „милет-баши“ на целиот „рум-милет“, т.е. народен поглавар на целата грчка нација, сфатена како севкупност на сите православни народи, со обврска да ја суди и раководи таа заедница според христијанскиот закон, како одговорен за нејзината политичка лојалност. Тој „етнарх и василевс“, како потчинет лично и единствено на султанот зазема неизмерно повисоко место од другите патријарси во новата држава. Тоа се изјавува во 1517 г. кога Османлиите ги одземаат Египет, Сирија и Палестина од Арапите и трите други патријаршии се присоединети во едната држава – како дел од единствениот „рум-милет“ на христијанската нација. Во составот на „милет-баши“, Константинополскиот патријарх придобива од Високата порта директни овластувања да биде национален поглавар на останатите патријаршии, посредник помеѓу нив и власта при изборите на нивните патријарси, нивното потврдување со берати и за сите други дела, кои бараат дозволи и укази од власта – дури и дозвола за некој од нив да дојде во Константинопол. Врз основа на ова државно овластување на Константинопол, започнува нов период на потчинување на останатите патријаршии под престолнинската[19]. Особено е познат системскиот обид на истакнување во XVIII век од страна на Константинополскот патријарх Самуил (1763-1774), да воведе – барем во грчкиот Исток – централизирана црковна еднодржавност. Тој ја укинува старата српска Пеќска патријаршија (1766 г.), го лишува Охрид од автокефалија (1767 г.) и сам избира и поставува патријарси во Антиохија и Александрија (1766 г.). Обидите во оваа насока продолжуваат и во текот на XIX век.

Александриска патријаршија

 Со освојувањето на Египет од Отоманската империја во 1517 г. александриските патријарси стануваат зависни од власта во Константинопол преку посредништвото на Константинополските патријарси и поголемиот дел живеат во Константинопол. Кон крајот на XVIII век Константинополските патријарси дури и не поставуваат патријарси во Александрија, а праќаат во Каиро обични архимандрити – да управуваат со тамошните, веќе сосем ограничени црковни дела. Во текот на XIX век, александриските патријарси одново се избираат меѓу константинополските фанариоти. Но, Грците и Арапите во Египет биле огорчени од тоа омаловажување на нивната катедра и, користејќи ја личната слава и значењето на тогашниот хедив на Египет – Мехмед Али, водат борба со надмоќноста на Константинопол. Патријарх Јеротеј I (1825-1845) – кој самиот тој бил поставен од Константинопол – го определува за свој наследник, неговиот сотрудник, архимандрит со истото име – Јеротеј – а Константинопол во Александрија го поставува Артемиј. Александриската црква, пак, го бојкотира и, две години подоцна, Артемиј се откажува. Тогаш александријците го избираат гореспоменатиот Јеротеј II (1847-1857).

21. По неговата смрт, александријците се смируваат и го молат Вселенскиот патријарх да му назначи наследник на Јеротеј. Од Константинопол е назначен поранешниот Солунски митрополит – Калиник[20].
22. Александријците, пак, се незадоволни од управувањето на Калиник (1858-1861) и го принудуваат да се откаже од престолот, а кога неговиот помошник, архимандритот Евгениј (Данкос) себично ја презема власта, тие одново ја молат Константинополската катедра да ја отстрани таа соблазна и да им даде нов патријарх. Константинопол го определува поранешниот Кизички митрополит Јаков.
23. Овој патријарх Јаков II (1861-1865) наидува на некои парохии против него и оди да бара помош од Константинопол, но по патот натаму, умира (1865 г.)[21].
24. Започнатите долгогодишни спорови во Александриската црква продолжуваат да даваат поводи за нови апелации кон авторитетот на Константинопол. Така на пример, против избирањето на Тиваидскиот митрополит Никанор (1866-1867) се крева движење, на чело со споменатиот архимандрит Евгениј (Данкос), кој успева да издејствува од Константинопол да го назначи за „вршител на должност“ (епитроп) на митрополитот Никанор и иден негов наследник – местобљустител (τοποτηρητής). Партијата на Никанор сепак не го прифаќа и го избира за епитроп атонскиот монах Нил, поставувајќи го на катедрата на Пентапол. Но сепак, против тоа е патријархот Григориј VI Константинополски.

Александријците се исто така упорни. Споровите и поделбите продолжуваат. Египетската управа се обраќа кон Високата порта и султанот му заповеда на Константинополскиот патријарх да назначи свој кандидат. Така, со власта на Вселенскиот престол спорот завршува. На Александриската катедра е поставен истакнат јерарх, кој претходно ја заземал Константинополската катедра, Софрониј IV (1870-1899)[22].

Антиохиска патријаршија

Во османлискиот период (од XVI век, па наваму) тука се запазува обичајот на локално избирање на патријарсите и тоа токму од арапски клирици, но волјата на црковниот Константинопол останала засекогаш, така да се каже на границата на вмешувањето. Познатиот патријарх Макариј (1648-1672), учесник во судот над Московскиот патријарх Никон, го остава за свој наследник дваесетгодишниот свој внук Кирил. Кога разбира за тоа, Синодот на Константинополскиот патријарх на својата седница поставува друг патријарх во Антиохија – Неофит.

25. Тогаш Кирил тргнува да се изјасни пред Константинополскиот синод. Неговата лична апелација има успех. Тој е признат, но и Неофит останува заедно со него со титулата Антиохиски патријарх. Се разбира, тоа породува понатамошни спорови и послужува за соблазни кон нови обиди за двовластие.
26. Клириците на митрополијата во Алепо посакуваат да го имаат за епископ монахот Атанасиј, кого патријархот Кирил го отфрла. Тогаш тие подаваат апелација до Вселенскиот патријарх и тој го поставува за митрополит Атанасиј, а Кирил го свргнува. Така патријархот се вклучува во многу тешки и штетни расправии, исползувани од латинската пропаганда за успех на т.н. Сириска унија.
27. Смутовите продолжуваат. Локалниот летописец соопштува: „Алепијците поради злоба и тврдоглавост, станаа против Антиохискиот патријарх Силвестер (1724-1766) и трошејќи многу пари, поднесоа жалба против него до Високата порта и се ослободија од послушноста кон него.“ Таквата жалба била рамносилна на апелација кон Вселенскиот патријарх, затоа што по надлежност, делото влегува во Константинополската патријаршија и нејзиниот синод. Затоа летописецот додава: „тоа се случи при Пајсиј, Константинополскиот патријарх и Хрисант, Ерусалимскиот патријарх, кој не го сакаше Силвестер“.

По смртта на патријархот Силвестер (1766 г.), Вселенскиот патријарх Самуил – под изговор за прекратување на смутовите и без да ја праша антиохиската паства – им испраќа нов патријарх од Константинопол – Филимон. Филимон е Арап. Веднаш, пак, по неговата смрт, во 1767 г. патријархот Самуил испраќа во Дамаск нов патријарх, веќе од Грците – Даниил. И оттогаш, па сѐ до крајот на XIX век, Грците ја заземаат Атиохиската катедра, а до средината на XIX век патријарсите се избираат од Константинопол.

28. Така уште во 1850 година, по смртта на патријархот Методиј, формулата за обраќање на Антиохискиот клир кон Вселенскиот патријарх гласи дека тие „замолуваат Синодот на Константинополскиот патријарх“, да им назначи патријарх од клириците на престолнината[23].

Сепак, скоро по тоа започнува арапската национална борба за завладејување со сите катедри, која завршува со победа на Арапите во 1899 г. со избирањето и потврдувањето на арапскиот патријарх Мелетиј (Думани) за патријарх на Антиохија.

Последниот антиохиски патријарх од Грците, Спиридон (1891-1897) е обвинет од соборот на антиохискиот арапски епископат заради недоволна посветеност во делото за развивање на просветата меѓу Арапите. Тој подава апелација до Константинополскиот престол и во продолжение на две години, Константинопол неуспешно се бори за застарената привилегија на Грците[24]. 

29. Ерусалимска патријаршија

Со востановувањето на османлиската власт во Палестина, завршува и самостојното избирање на Ерусалимските патријарси од средината на Арапите. По смртта на арапскиот патријарх Доротеј (1534 г.), Константинопол го издига на катедрата Гркот Герман, а скоро после тоа, тие почнуваат да се избираат само од Грците, да се ракополагаат и дури постојано да живеат во Константинопол, така што во продолжение на двесте години, Ерусалим ретко гледа свои владици. Ерусалимското подворје во престолнината на Османлиската империја станува нивна резиденција, а самите тие стануваат членови на Синодот при Вселенскиот патријарх. Не е за чудење што Константинополските патријарси прават напори да ги соборот и без тоа стеснетите автокефални права на јерарсите од Ерусалим. Живеејќи во Константинопол, тие однапред ги избираат своите наследници. Вселенскиот патријарх Констанциј I (1830-1834) сакал да ги лиши и од тоа. Во 1845 г. патријархот Герман IV го прави тој обид. Под притисок, пак, на руската дипломатија, обидот не успева – правото на избирање на патријарсите во Ерусалим, започнува да се запазува, а избраниот тогашен патријарх Кирил II (1845-1872) го востановува нормалниот живот на ерусалимските патријарси во нивниот катедрален град, Ерусалим[25].

30. При појавата на грчко-бугарскиот раскол 1872 година, патријархот Кирил II не се согласува со крајните елинисти. Тогаш божигробското братство заедно со Вселенската патријаршија, го отстранува од катедрата.
31. Сепак, симпатизирачката арапска партија на патријархот Кирил во Ерусалимската патријаршија не сака да го прими неговиот наследник – Прокопиј (1873-1876) и ја засипува со апелации и османлиската управа и Вселенскиот патријарх Јоаким II и на крајот успева да го принуди Прокопиј да слезе од престолот[26].
32. Нашиот современик, патријархот Дамјан (1897-1931), во почетокот на своето управување, заради нелојалноста кон Арапите, беше симнат од катедрата од страна на својот Синод, а Синодот, пишувајќи му на Вселенскиот синод, нашол таму поддршка. Едвај во текот на 1909 г. Дамјан беше признат од Константинопол и оттогаш цврсто ја држи својата положба.

33. Синајската архиепископија 

Нејзините игумени-архиепископи, обично по нивното избирање од братството на манастирите на Синајската гора, Раита и Џуванија, се ракополагани од патријархот на Ерусалим. Но, сепак, игуменот-архиепископ Кирил Византиос (1859-1867) не посакал да има врска со Ерусалимскиот патријарх Кирил II и се обраќа за хиротонија кон Константинополскиот патријарх. Кога, пак, е обвинет за проневера на манастирските средства, тој се обраќа за суд одново кон Вселенскиот патријарх. Заради тоа непочитување кон исконската врска со Ерусалим, патријархот Кирил II го осудува и го отстранува Кирил Византиос, но тогаш тој наоѓа закрила од Вселенската патријаршија. Османлиската управа сепак го решава делото во полза на Ерусалимскиот патријарх и во 1867 г. во Ерусалим се спроведува помесен собор, кој решава дека во случај на конфликт помеѓу автокефалните цркви, единствен беспрекорен и супериорен суд треба да биде Вселенскиот собор.

Поради непрактичноста на чести Вселенски собори, тоа неспорно апстрактно правило не го попречува барањето на апелација во секојдневната пракса кон најблискиот авторитет, кој поради севкупноста на различни привилегии обично е Константинополската катедра[27].

Серија на неодамнешни случаи:

34. Кипарската црква, потресена од настаните на грчкото востание во 1933 г. против британската влада, се обраќа за помош кон Константинопол и така Вселенскиот патријарх го испраќа во Англија Илиополскиот митрополит Генадиј, за да се застапува за кипарските јерарси.
35. Руската црква во лицето на новоизбраниот патријарх Тихон, во 1918 г. и откако го известува Вселенскиот патријарх за сите големи промени во текот на последната година, се жали за незаконската форма на одделување на Грузискиот егзархат од неа и прво добива одобрувачки одговор и поткрепа од Константинопол.
36. Кога во 1922-1923 година се случува Обновленскиот раскол, и Патријаршиската црква како и обновленците заедно апелираат до Константинополскиот патријарх.
37. Украинската јерахија во Советска Русија исто така се обидува да најде поддршка од Константинопол.

За легализација на канонската положба кон Вселенскиот патријарх се обратија и следните новоформирани цркви:

38. Финската
39. Естонската
40. Полската
41. Чехословачката (на епископот Саватиј)
42. Од Константинополската патријаршија бараше и доби признание за својата востановена автокефалија и Грузиската патријаршија.
43. Во наредната 1936 г. Латвиската црква доби свој епископ – преку егзархот на Константинополскиот патријарх, митрополитот Тиатирски, Герман.

Сметаме дека приведената серија од примери, која нема претензии за целосна полнота, но за доволно, за да ја признае водечката улога Константинополскиот патријарх во нашето источно православие – не само како археолошки факт од минатото, но и како жив дејствителен почеток. Прашањето е само во неговото правилно толкување и примена за надминување на абнормалната разединетост на одделните национални цркви.

Изворен наслов: Карташев, А. Практика апелляционного права Константинопольских Патриархов, Варшава: „Синодальная типография” 1936;

Извор: Двери.бг

[1] Барсов, Т. В. Константинопольский Патриарх и его власть над Русской Церковью, СПБ. 1878; Гидулянов, П. В. Восточные Патриархи в период первых четырех Вселенских Соборов, Ярославль 1908; Андреев, И. Д. Константинопольские Патриархи (от 451 до 846), Сергиев Посад 1895; Лебедев, А. П. История Грековосточной Церкви под властью турок, СПБ. 21904; Соколов, И. И. История Греческихъ Церквей в ХІХ в., СПб. 1901; Никодим (Милаш), еп. Правила Православной Церкви с толкованиями, т. 1-2, СПБ. 1911-1912; Лепорскій, П. И. История Фессалоникскаго Экзархата, СПБ. 1901; Соколов, И. И. Константинопольская Церковь в ХІХ в., СПб. 1904.

[2] Гидулянов, П. В. цит. дело, с. 556-557; Никодим (Милаш), еп. цит. дело, т. 1, с. 29; т. 2, с. 142-43.

[3] Гидулянов, П. В. цит. дело, с. 567-596; Барсов, Т. В. цит. дело, с. 41-43.

[4] Лепорский, П. И. цит. дело, с. 79 сл.; Гидулянов, П. В. цит. дело, с. 600-609; Барсов, Т. В. цит. дело, с. 43-44.

[5] Барсов, Т. В. цит. дело, с. 43.

[6] Барсов, Т. В. Цит. дело, с. 44; Гидулянов, П. В. Цит. съч, с. 157.

[7] Гидулянов, П. В. Цит. дело, с. 668-669; Барсовъ, Т. В. Цит. дело, с. 44-45.

[8] Гидулянов, П. В. Цит. дело, с. 735.

[9] Исто, с. 678.

[10] Андреев, И. Д. Цит. дело, с. 213; Барсов, Т. В. Цит. дело, с. 55; Гидулянов, П. В. Цит. съч, с. 744.

[11] Никодим (Милаш), еп. Цит. дело, т. 1, с. 426; Барсов, Т. В. Цит. дело, с. 103-203.

[12] Андреев, И. Д. Цит. дело, с. 228-229.

[13] Исто, с. 237-238.

[14] Исто, с. 238-39; Барсов, Т. В. Цит. дело с. 85-86.

[15] Барсов, Т. В. Цит. дело, с. 89-93.

[16] Исто, с. 100.

[17] Исто, с. 102.

[18] Андреев, И. Д. Цит. дело, с. 265 и 281; Барсов, Т. В. Цит. дело, с. 102.

[19] Соколов, И. И. Константинопольская Церковь…, с. 13-15; Лебедев, А. П. Цит. дело, с. 761-762; Барсов, Т. В. Цит. дело, с. 131, 189; Соколов, И. И. История…, с. 3-7.

[20] Соколов, И. И. История…, с. 223.

[21] Исто, с. 224.

[22] Исто с. 224-226.

[23] Лебедев, А. П. Цит. дело, с. 773-781.

[24] Соколов, И. И. История…, с. 224.

[25]Лебедев, А. П. Цит. дело, с. 781-786.

[26] Соколов, И. И. История…, с. 274-276.

[27] Исто, с. 332-333.