Архим. Јеротеј С. Влахос - ПРАКСА И ТЕОРИЈА (5)

CRKVA.Ruska.jpg

(Продолжение)

ПРАКСА И ТЕОРИЈА

Во учењето на светите отци трите стадиуми во духовниот живот се определени низ сфаќањата “пракса” (праџиј - дејство, практика) и “теорија” (љеориа - созерцување, видување). Мислам дека треба да обрнеме внимание на нив, од една страна, за појасно да разбереме што е покајанието и очистувањето на срцето, и - од друга - за да установиме до кој степен сфаќањата пракса и теорија се интерпретирани неправилно во наше време. Би сакал да започнам со една анализа на последното.

Кога читаат текст од светите отци, многу луѓе гледаат на овие термини без да го спознаат нивното длабоко значење, восприемајќи ги низ призмата на западната мисла и разбирање. Тие ја сметаат “теоријата” за спекулативно сфаќање, за познание на вистината, кое не се заснова на праксата, а на теоријата, со други зборови - единствено како мисловна концепција, додека “праксата” се смета дека е усвојување и примена на соодветните мисловни концепции. Истовремено други ја восприемаат “теоријата” како размислување за божествените нешта, а “праксата” - како мисионерска служба и оделотворување на оваа размисла. Меѓутоа, во светоотечкото предание сфаќањето на “праксата” (дејството) и на “теоријата” (созерцувањето) означуваат нешто сосема различно.

Свети Григориј Богослов вели дека и созерцувањето, и дејствувањето се нешто добро, затоа што созерцувањето го воздигнува умот на човекот над земното, го обрнува кон Светината на Светите и ја воспоставува неговата првобитна природа, а дејствувањето е восприемање /усвојување/ и Му служи на Христа, докажувајќи ја на дело љубовта. Очигледно е, дека созерцувањето (теоријата) е видување на Бога, воспоставување и обрнување на умот кон Него, а дејствувањето (праксата) е - она кое што води кон оваа љубов.

И на кратко да кажеме за ова: добро е созерцувањето, добро е и дејствувањето. Првото не вознесува и не поставува во Светината на Светите, и нашиот ум восходи кон она што му е сродно: второто го восприема /усвојува/ Христа и Му служи, докажувајќи ја својата љубов преку дела16.

Во друг случај, свети Григориј Богослов, говорејќи за последната казна /наказание/ над Египтјаните - смртта на првородените вели дека за да го избегнеме ангелот на смртта, ние треба да си го помажеме прагот на умот - дејствувањето и созерцувањето - со великиот спасителен печат, со крвта Христова. На таков начин, дејствувањето и созерцувањето се поврзани со умот, се јавуваат како негова потпора и се лекуваат со Христовата крв. Ова, без сомнеж, е поврзано со нашето сораспнување, сопогребување, совоскреснување, совознесение со Христа.

Во целото светоотечко предание се гледа дека под дејствување се подразбира очистување на срцето од страстите, а под созерцување - просветлувањето на умот и видувањето на несоздадената Божја слава. Според свети Григориј Богослов дејствувањето е претпоставка за созерцувањето. Според Илија Презвитер, дејствувањето е телесниот пост и бдението, псалмопеењето и молитвата на усните, и дури молчанието, кое е подостојно од словото. Кон се ова се додава и ракоделието, кое се извршува безусловно. Според Исаак Сирин созерцувањето е “зрение на умот”. На крај треба да забележиме дека не постои ниту дејствување независно од созерцувањето ниту созерцување независно од дејствувањето. Ова означува дека низ очистувањето човекот достигнува до созерцување на Бога, а кога созерцувањето ќе престане, дејствувањето започнува одново.

Ниту дејствувањето е сигурно без созерцување, ниту созерцувањето е вистинско без дејство. Затоа што е потребно и дејствувањето да биде созерцувачко (еллогмон - разумно), и созерцувањето да биде дејствено (емпрактон) (Преподобен Максим Исповедник).

Свети Григориј Палама уште позадлабочено ја разработува темата за дејствувањето и созерцувањето. Тој учи дека созерцувањето на Бога не е ништо друго освен боговидување (љеоптиа). Дејствувањето по својата суштина е восходење кон вистинското созерцување или боговидување. Така што созерцувањето не е разумно судење за она што човек ќе го слушне или види, туку гледање на Бога. Според тоа, дејствувањето не е ништо друго освен очистување на срцето, покајание, безмолвен начин на живот, воспитување во подвигот на безмолвието. И така, според свети Григориј Палама, дејствувањето е исихија, свештено безмолвие, т.е. безмолвие на умот, раскинување со се од овој свет, заборавање на ниското и посветување на возвишеното, отфрлање на сите сфаќања поради подоброто. Низ ова дејствување - свештеното безмолвие - ние се ослободуваме од она што е ниско и се устремуваме кон Бога. Тоа е и патот, и начинот за воздигнување кон Бога, кон кој се придржувала Пресвета Богородица, која постигнала обожување и потоа станала мајка на Словото Божјо.

И така, стремејќи се кон ова (затоа што е потполно неопходно, пратениците да се сретнат со оние кај кои се испратени), Девата за свој раководител го стекнала свештеното безмолвие, молчењето на умот и оставањето на светот, заборавањето на долното и посветување на горното, обрнувањето на помислите кон подобро: ова е вистинското дејствување (праџиј ој алхљој), воздигнување кон вистинското созерцување или боговидување. Поточно речено, ова е единствениот показател за вистински здравата душа; затоа што секоја друга добродетел е само еден лек за немоќната душа против страстите, закоравени од безгрижноста, а созерцувањето е плод на оздравената душа како некаква цел и божествен образ. Затоа што човекот се обожува по пат на созерцувањето, достигнувајќи го тоа не по пат на разумна аналогија, врз основа на зборовите или видливите нешта - или нешто такво (затоа што тоа е земно и човечко) - а преку внатрешна дисциплина, воспитување во безмолвието. Како резултат на тоа ние се ослободуваме од долното (земното) и се приближуваме кон Бога, како да престојуваме во горната одаја (највозвишениот начин) на животот; придржувајќи се срдечно кон молитвата дење и ноќе, ние на некаков начин се допираме до неприкосновената и блажена природа17.

Според тоа, дејствувањето е очистување на срцето, тоа е вистинско покајание, за кое проповедале светиот Јован Претеча, Христос и се разбира сите Негови апостоли. Затоа што покајанието е вистинска претпоставка за животот во Божјото царство.

И така, очистувањето на срцето, на нашиот внатрешен свет, е првата етапа од духовниот живот. Треба да преминеме преку неа, за да го достигнеме спасението.

Освен тоа, треба да видиме како тоа го разбирале светите отци, кога говореле за очистувањето на срцето. Тие, пред се, земале предвид три нешта.
Првото е лечењето на душевните сили, тие да дејствуваат според природата и натприродата, а не против неа. Душата на човекот е единствена, но во неа има неколку сили. Од нив три се главни - разумната, желбената и волевата. Во својата природна состојба овие сили треба да бидат ориентирани кон Бога. Разумот треба да Го бара Бога, желбата да Го посакува Бога, а волјата - да прави се што и е можно, за да го постигне ова општење и единство. Но ние сме ги обрнале овие природни движења на душевните сили во спротивна насока. Наместо да биде обрнат /свртен/ кон Бога, разумот страда од незнаење за Бога. Наместо да го посакува Бога, желбата се затвора во тесните рамки на себељубието, а волјата, наместо да се стреми да го достигне Бога, да се соедини со Бога, станува роб на страстите и живее под нивна тиранија. Според тоа, очистувањето е ослободување на овие сили и нивно обрнување кон Бога.

Второто: очистувањето е ослободување на човекот од насладата и страдањето, поинаку кажано - избавување на човекот од тиранијата на насладата и страдањето. Кога човекот се очистува тој се ослободува од нивното господарење. Во него започнуваат да доминираат духовните наслади и тој веќе не паѓа во скрб или униние, ако луѓе, околности или незгоди му причинуваат страдање.

Третото: очистувањето е ослободување на срцето од различните помисли кои се вгнездиле во него. Помислите (логисмои) се така наречени затоа што нивното место е во разумот (логикх), а не во срцето. Што означува ова? Кога ни доаѓа помисла, а не сме доволно внимателни, таа ни станува желба (еписљумиа), која се стреми да биде исполнета. Ова значи дека помислата од разумна сила се претвора во страстна, т.е. станува желбена и волева сила. Исполнетата помисла, станувајќи страст, проникнува во срцето и таму се установува. Отците говорат дека срцето се очистува од помислите со покајанието и со аскетскиот метод на Црквата - кој метод, се разбира, е вдаховен од Божјата благодат. Едноставната мисла пребива во разумот, но не и во срцето. Кога сите помисли се изгонети и срцето е очистено, таму царува единствено словото на молитвата. Ете зошто молитвата Господи Исусе Христе, Сине Божји, помилуј ме се нарекува монологична (монологистх) молитва. На овој начин, едноставното сеќавање на срцето ја подржува непрекинатата молитва (додека разумот е местото на т.н. едноставни помисли), која е едно едноставно сеќавање, сфаќање за предметот, неповрзана со страстите.

Овие три состојби го сочинуваат она што светите отци го нарекуваат очистување на срцето. Кога срцето се очистува, човекот станува по-друштвен /по-обшчителен-буг.) и урамнотежен, и среде луѓето се држи на сличен начин, затоа што од себељубив станува богољубив и човекољубив. Љубовта поради корист се претвора во љубов без корист. Ако порано човекот љубел егоистично, со љубов која го бара своето, сега љуби со чиста љубов, која не бара ништо за себе. Тој љуби без да очекува возвратна љубов. Тој љуби независно од тоа, дали другите го љубат. Во неговите дејства нема никакво користољубие. Така, кога љубовта заради корист се преобразува во чиста љубов, ние говориме за воспоставување на вистинскиот човек. И ова преобразување на љубовта од користољубива во некористољубива се нарекува исцелување на човекот.

Дејствувањето во светоотечкото предание, исто така, се нарекува етика (хљикх). Кога свети Григориј Палама говори за етиката во своите етички глави, тој по суштина ја развива темата за очистувањето на срцето и го опишува целиот пат на исцелување на човекот. Етиката во православното предание не е апстрактно сфаќање и не е фарисејски, формален начин на живот. Таа е подвижништво. Кога светите отци говорат за етика, тие ја имаат во предвид аскетиката. И доколку подвижништвото е премин на човекот од нечистотата на умот во неговото очистување, а од таму - во просветлување, под православна етика ние подразбираме очистување на срцето.

Ако дејствувањето во светоотечкото предание е очистување на срцето, тогаш созерцувањето, од една страна, е просветлување на умот, а од друга - видување на несоздадената светлина. Така, според учењето на свети Григориј Палама, созерцувањето на Бога е соединување на човекот со Бога, кое се случува како резултат на обожувањето и ова на човекот му дава знаење за Бога. Созерцувањето, единството, обожувањето, богопознанието - овие сфаќања во светоотечкото предание се синоними.

Таков е методот на исцелување на човекот. Како што секоја наука има свој специфичен метод, по кој го води човекот кон познание, така и Црквата има свој метод, кој го води човекот кон обожување. И овој метод го содржи очистувањето на срцето, просветлувањето на умот и обожувањето, или со други зборови - дејствувањето и созерцувањето, праксата и теоријата.

(Продолжува)

Подготви: А.И.

Друго: