Христос Јанарас: ПИЕТИЗМОТ КАКО ЕКЛИСИЈАЛНА ЕРЕС

Христос Јанарас

ПИЕТИЗМОТ КАКО ЕКЛИСИЈАЛНА ЕРЕС

Историски координати

Името „пиетизам“ му го даваме на еден феномен во црквениот живот кој што секако има посебен историски и „конфесионален“ зачеток, но и многу пошироко разгранување во духовниот живот на сите христијански цркви.

Пиетизмот се појави како посебно историско движење во рамките на протестантизмот, кон крајот на седунаесетиот и почетокот на осумнаесетиот век, околу 1690-1730. Целта му беше да ја истакне „практичната побожност“ како засебна од полемичката догматска теологија, на која Реформацијата во почетокот ѝ имаше дадено извесно предимство. Наспроти интелектуалното и апстрактно разбирање на Бога и на догматската вистина, пиетизмот воспостави една практична, активна побожност (praxis pietatis)ː добри дела, катадневно самоиспитување според објективен критериум околу напредокот во добродетелите, катадневно проучување на Библијата и практична примена на нејзините морални поуки, внесување интензивна емотивност во молитвата, јасен прекин со „светот“ и световните навики (танцување, театар, нерелигиозни четива); и тенденции кон сепаратизам, со одржување интерни средби и одвојување од „официјалната“ Црква, од страна на движењето.

За пиетизмот богопознанието претпоставува „препород“ на човекот, а овој препород е сфатен како живеење според моралниот закон на Евангелието и како емотивно искуство на авторитативните вистини. Пиетизмот се претставува како мистична побожност, а конечно како облик на спротивставување на знаењето; како „адогматски“, во смисла дека ја игнорира или омаловажува теолошката вистина, или дури како чист агностицизам обвиткан со превезот на моралот. Под различни образи и во повеќето „движења“ тој не престана да влијае врз протестантизмот, како и, вистина, врз духовниот живот на другите цркви сѐ до ден денешен. Заедно со хуманизмот, просветителството и „практичниот“ дух на модерната ера – духот на „продуктивност“ и „ефикасност“ – пиетизмот низ цела Европа одгои едно воглавно „социјално“ разбирање на Црквата, која се занимава со практични активности од јавна полза, а повикот на спасение го претстави првенствено како потреба од индивидуална и колективна етика.

2. Теолошки координати

Пиетизмот ја подрива онтолошката вистина на црковното единство и личносното заедничарење, ако веќе сосем не ги одрекува; на човековото спасение во Христа му приоѓа како на индивидуална случка, како на индивидуална шанса за живот. Индивидуалната побожност и субјективниот процес на „прилагодување на спасението“ стануваат апсолутни и автономни и ја префрлуваат можноста за спасение на човекот во сферата на индивидуалното морално однесување.

За пиетизмот спасението не е првенствено фактот на Црквата, теантропичкото „пресоздавање“ на телото Христово, начин на постоење на неговиот троичен прототип и единство во заедница на личности. Човековото динамичко, лично учество во телото на црквената заедница не е она што го спасува и покрај неговата индивидуална недостојност, враќајќи му ја сигурноста и полнотата во однос на егзистенцијалната можност за личносна универзалност и дури преобразувајќи го неговиот грев, преку покајанието, во можност за задобивање на Божјата благодат и љубов. Поскоро првенствено човековите индивидуални постигања, начинот на кој тој како поединец живее според верските должности и етичките заповеди и ги подражава „добродетелите“ Христови, му осигуруваат оправдување кое може објективно да се верификува. За пиетизмот, Црквата е феномен кој зависи од поединечната оправданост; тоа е група на морално „препородени“ поединци, собир на „чистите“, потврда и подршка на индивидуалното религиозно чувство.

По оваа патека пиетизмот постигна резултат спротивен на неговата првична намера. Сакајќи да го отфрли екстремот на интелектуалната религија, тој заврши во еден друг екстрем, поделувајќи ја практичната побожност од вистината и откровението на Црквата. Така побожноста го губи својот онтолошки смисол и престанува да биде егзистенцијално збиднување – остварување и пројавување на човековата егзистенцијална вистина, на „ликот“ Божји во човекот. Таа се превртува во поединечно постигање кое секако го поправа карактерот и однесувањето, а веројатно и социјалните обичаи, но кое не може верно да го преобрази нашиот начин на постоење и да ја промени тленоста во нетленост, а смртта во живот и воскресение.

Побожноста го губи онтолошкиот смисол; а освен тоа, вистината и верата на Црквата се одвоени од животот и дејственоста и оставени како збир „принципи“ и „аксиоми“ коишто ги прифаќаме како која и да било друга идеологија. Разликата меѓу созерцувањето и делувањето, меѓу вистината и животот, или меѓу догмата и моралноста, се престорува во шизофрен прекин. Животот на Црквата е ограничен на морална послушност, религиозни должности и служење во социјални цели. Ќе се осмелиме да ја изложиме ситуацијата со парадоксот дека, во случај на пиетизам, токму етиката ја поткопува Цркватаː критериумот на Црквата го превртува во световен и конвенционален критериум, искривувајќи го „великото светотаинство на божественоста“ во рационалистичка социјална потреба. Пиетистичката етика ја извртува литургиската и евхаристиската вистинитост на Црквата, единството во животот и заедницата на покајаниот и совршениот, грешниците и светителите, првите и последните; таа ја престорува Црквата во неизбежно конвенционална, институционална група на индивидуално религиозни луѓе.

Повеќето луѓе денес, веројатно мнозинството во западните општества, го ценат делото на Црквата според мерката на нејзината социјална полезност споредена со социјалното дело на образованието, казнените системи, а дури и полицијата. Природниот резултат е тој дека Црквата е запазена како институција од суштинска важност за моралот и организирана како световна установа со посебно висок бирократски облик. Најочевиден облик на секуларизација во Црквата е пиетистичкото фалсификување на нејзината свест и искуство, расипувањето на нејзиниот сопствен критериум со моралистички размисли. Штом еднаш Црквата си го одрече онтолошкиот идентитет – она што таа вистински и суштински е како егистенцијално збиднување каде и да е поединечниот опстанок променет во личносно живеење на љубов и заедничарење – од истиот тој момент таа е сведена на конвенционален облик во кој поединци се групирани заедно во институција; таа станува одраз на човековиот пад, ако и е религиозна. Таа почнува да ги опслужува „религиозните потреби“ на луѓето, индивидуалните емотивни и психолошки потреби на паднатиот човек.

Утилитарниот институционален менталитет, еден типичен производ на пиетизмот, доведе многу цркви и христијански конфесии до еден паничен страв дека би биле покажани како застарени и бесполезни во модерното технократско, рационалистички организирано општество, и би изгледало дека каскаат зад современите текови на светот. Сѐ почесто се обидуваат да му понудат на современиот човек одговор колку е можно посоответен и добросклоплив на неговите утилитарни барања за напредок. „Хуманистичката етика“ – начело на современоста – добива првенство над вистината, над спасението на постоечкото од анонимноста на смртта. Чудото на покајанието, преобразувањето на гревот во љубовен копнеж за личносно соединување со Бога, начинот на којшто смртноста бива проголтана од животот – овие се вистини непоимливи за пиетистичкиот дух на нашето време. Евангелската порака е „приклонете се“, испразнета од нејзината онтолошка содржина; Црквената вера во воскресението на човекот направено е да изгледа бесмислена.

3. Моралната отуѓеност на спасението

Штом побожноста на Црквата се префрли на планот на индивидуалната етика и се одвои од нејзината вистина, ова неизбежно води кон помрачување на разликата помеѓу вистината на спасението и илузијата за спасението, помеѓу Црквата и ереста. Идејата за ереста или схизмата ја губи вистинската смисла и се ограничува на апстрактните, теолошки разлики разбирани единствено од „експертите“ кои расправаат за нив на средбите и конференциите, менувајќи се во нападот и одбраната на конфесионалните теми и формулации коишто не успеваат да дадат одговор за животот на човечките суштества, на било кој начин.

Сѐ повеќе пиетизмот ги поистоветува духовноста и побожноста на различните цркви и конфесии, разгледувајќи ги на ниво на индивидуални или социјално корисни и ефикасни етики, додека превидувајќи ги дури и основните догматски разлики. Во побожноста на еден римокатолик, протестант, а сѐ почесто дури и на еден „просветен“ православен, не се забележуваат суштински разлики; практичната побожност веќе не открива дали вистината што ја живееме е вистинска или извртена. Догмата не се појавува како „дефиниција“ која ги полага границите во рамките на кои искуството на Црквата треба да се изрази и самозаштити. Христијанската побожност се јавува независно од начинот на кој ние ја искусуваме вистината за Бога во Троица, воплотувањето на Словото и енергиите на Светиот Дух, кои даваат содржина на животот на членовите на Црквата.

Моделот на христијанската побожност во различните цркви и конфесии сѐ почесто се изедначува со моделот на „посовршената“ утилитарна етика, со една индивидуална моралност која зема предимство пред фактот на Црквата. Единствените разлики во побожноста се разновидните религиозни обичаи и религиозни „задолженија“. За индивидуалната побожност дури и литургискиот чин е случаен, додаток, помош или плод; за него се мисли како можност за „просветување“ или како за религиозна должност. Евхаристијата, основното отелотворување на фактот на спасението, е искривоколчена од пиетистичкиот дух; поставена е како тесна „религиозна“ обврска, задолжение за заедничка молитва и слушање на проповед која обично се сведува на пропишување рецепти како поединецот треба да се однесува. Евхаристијата не е збиднување кое ја содржи и манифестира Црквата, односно менување на нашиот начин на постоење и остварување на етосот на „новиот човек“.

Конечно, дури и учеството во светите тајни поприма конвенционален, етички карактер. Исповеста се претвора во психолошки механизам за смирување на грижата на совеста на поединецот, а учествувањето на Светата Причесна станува морална награда за доброто однесување – кога тоа не е едвај свесен индивидуален или семеен обичај којшто се граничи со магија. Крштевањето станува сама по себе јасна социјална обврска, а бракот пак, озаконување на половите односи несврзано со никакво аскетско преобразување на брачната заедница во еден црковен настан на личносно соединување или заедничарење.

Изворː ДОМОСТРОЈ, Покров на Пресвета Богородица ’94 бр. 6/7

22.08.2018 Лето Господо